Als angst regeert, lacht de wapenindustrie

Over het boek ‘Alleen door vrede’ van Eugen Drewermann.

Drewermann beschrijft in zijn recente boek ‘Alleen door vrede’ hoe de oorlogsindustrie en politieke krachten angst exploiteren. Ze wakkeren angst aan voor het andere, angst voor het vreemde, angst voor het ‘kwaad’. Een ‘kwaad’ dat zich niet aan onze kant, maar altijd aan gene zijde bevindt. Een ‘kwaad’ dat via manipulatie, agitatie en desinformatie wordt gecreëerd. De beschouwingen van Drewermann laten het verband zien tussen de angstdynamiek in de menselijke psyche, het perfectioneren van het militaire vernietigingsvermogen en de omvorming van het persoonlijk geweten naar een killersmentaliteit. Met iedere oorlog verliezen we meer en meer van onze menselijkheid, zo stelt hij. Drewermann vertelt hoe met het scherpsnijdend zwaard in het bronzen tijdperk de verering van ‘krijgshelden’ ontstond en hoe dit de basis verschafte voor permanente legers. En vanuit het doorzetten van macht moet angst worden uitvergroot tot in het oneindige. De rivaliserende mens wapent zich tegen angst met de misvatting ‘wil je vrede, bereid je dan voor op oorlog’. De op angst gebaseerde bewapeningswedloop, zo laat Drewermann zien, is niets anders dan ‘angstbestrijding op grond van angstverbreiding’. De mensheid creëert een permanent angst- en vijandbeeld en bedenkt met de kracht van haar reflecterend vermogen duizend en één manieren om potentiële vijanden van zich af te houden, hen te slim af te zijn en hen te kunnen doden.

Wapenproductie en wapenhandel zijn bloeiende zaken

Zolang industrieën verdienen aan oorlog, meer dan in vredestijd, is oorlog een instrument van economische oorlogspolitiek. Een gemilitariseerde samenleving stimuleert de ontwikkeling van steeds moorddadiger wapens. Van scherpsnijdende zwaarden, lansen, pijl en boog naar buskruit, gifgassen, napalm en naar atoombommen. Drewermann wijst op onthutsende gegevens. Zo benoemt hij de absurditeit dat toen de koude oorlog in 1989 eindigde de uitgaven voor bewapening met 80% toenamen en het aantal gewapende conflicten groeide. Hij stelt: ‘Oorlog is teruggekeerd als instrument van de politiek in een uitdossing van ‘humanitaire interventies’, interventies die nooit tot vrede leiden. Daarbij bedraagt de winst van de internationale wapenhandel net zoveel als het inkomen van de helft van de wereldbevolking…. Meer dan een biljoen dollar geeft alleen al de NAVO jaarlijks aan bewapening uit’. Wapenproductie en wapenhandel zijn bloeiende zaken. In het jaar 2021 werd wereldwijd meer dan 592 miljard dollar aan oorlogstuig verkocht door de honderd grootste wapenconcerns. Veertig van deze ondernemingen bevinden zich in Amerika en die haalden 51% van de genoemde 592 miljard dollar binnen.

Het gaat om belangen

Een gemilitariseerde politiek en de oorlogsindustrie zijn in hun element bij verbreiding van angst. Ze voeren de angstfactor onder de bevolking op met dreigscenario’s en de belofte van veiligheid. Daarbij wordt het afschuwwekkende van wapens om ‘veiligheidsredenen’ verborgen gehouden om morele opvattingen te kunnen manipuleren. De publiek opinie moet worden gemobiliseerd voor bereidheid tot oorlogvoering. Het geweten van individuen moet worden omgevormd naar ‘dienen van het vaderland’, ‘verdedigen van onze absolute waarden’ en tot de bereidheid soldaat te willen zijn. De gruwelijkheid van uiteengereten lijven, gebroken schedels, eruit spattende hersenen en verbrande of opgezwollen lichamen wordt niet vernoemd op oorlogsmonumenten. Je vindt deze gruwelijkheden niet terug als bijsluiters bij ronkende folders en tv-spots voor het werven van rekruten voor het leger. De oorlogsmonumenten en de oorlogspropaganda getuigen enkel van ‘heldendom’, patriottisme en glorie. Het is voor de wapenindustrie en de met haar vervlochten politieke krachten van belang om de bevolking tegen oorlogsmoeheid en afnemende ‘verdedigingsbereidheid’ immuun te maken. De ‘sneuvelbereidheid’, zoals dat cynisch heet, moet overeind blijven of worden versterkt. Dit door angstaanjagende vijandbeelden te schilderen met de boodschap dat het nodig is meer en betere wapens te produceren die ‘onze’ vijanden moeten afschrikken en zo nodig moeten kunnen vernietigen. Tot vijand verklaarde landen en groepen worden gedemoniseerd. Het gaat evenwel niet om een conflict tussen ‘goed’ en ‘kwaad’. Dat is een verdraaiing. Het gaat om belangen. Drewermann wijst in dat verband op het streven naar wereldhegemonie en economische macht van de VS en haar militaire penetraties in alle delen van de wereld, in het bijzonder in Europa met als doel de omsingeling van Rusland. Hij gaat diep in op de reeks aanvalsoorlogen van de VS in het Midden Oosten in de negentiger jaren, met honderdduizenden doden als gevolg.

Geweldloosheid als fundamenteel gezichtspunt

Drewermann citeert de humanist en pacifist, Erasmus van Rotterdam. Tegenover de leer van een rechtvaardige oorlog stelt Erasmus: ‘Twisten kunnen nooit met geweld worden beslecht, omdat daarmee steeds de ene oorlog uit de andere voortkomt. Het zogenaamde moreel gerechtvaardigde geweld geeft zichzelf het recht om allerlei onrecht te doen. Deze onverdraaglijke onwaarheid nodigt ieder christelijk gevormde regent uit tot de onvoorwaardelijke plicht om het standpunt van zijn tegenstander te begrijpen en over zijn eisen en de voorwaarden na te denken, met het doel de oorlog te vermijden ten gunste van het sluiten van vrede’. Drewermann citeert ook Pascal: ‘Niets kan lachwekkender zijn dan wanneer een mens het recht heeft om mij te doden, omdat hij aan de andere kant van het water woont en zijn vorst met die van mij oorlog voert, terwijl ik helemaal geen ruzie met hem heb’. Dat een dergelijke verwarring mogelijk is, ligt volgens Pascal daaraan dat men de goddelijke wet in het hart van ieder mens (‘gij zult niet doden’) niet langer erkent, maar vervangt door zeden en gebruiken van ieder willekeurig land. Pascal vult daarbij aan: ‘Zelfs roof, bloedschande en moord op kinderen en ouders hebben hun eigen plaats onder de deugdzame handelingen binnen cultuurafhankelijke voorstellingen van de moraal’. Erasmus en Pascal laten een ander perspectief zien dan dat van de veronderstelde oorlogsnatuur van de mens. Het is het perspectief van geweldloosheid. Een perspectief dat Mahatma Gandhi voorleefde: het perspectief van passief, geweldloos verzet. Drewermann citeert Gandhi: ‘Passief verzet is het tegendeel van verzet met wapengeweld. Wanneer ik weiger tegen mijn geweten in te handelen, gebruik ik de kracht van mijn ziel… Dat is de sleutel voor het gebruiken van zielskracht, de macht van de ziel…Het gaat in tegen onze moedige natuur als we ons onderwerpen aan wetten die door ons geweten niet worden aanvaard. Een dergelijke aanvaarding zou ook tegen ware religie gericht zijn en slavernij betekenen… Alle hervormingen danken hun oorsprong aan het initiatief van minderheden die oppositie voerden tegen een meerderheid. Zolang het bijgeloof bestaat dat mensen onrechtvaardige wetten moeten gehoorzamen, zo lang zal er slavernij bestaan. Slechts wie passief verzet uitoefent kan dit bijgeloof uit de weg ruimen’. Drewermann onderstreept deze gedachten: ‘Er bestaat zo goed als geen enkele staat die opgroeiende jongeren, in de leeftijd dat zij het zwaarst belast kunnen worden, niet als wet voorschrijft zich ten minste een of twee jaar te laten onderrichten in het gebruik van wapens en hen door een overeenkomstige dril de bereidheid om te doden op bevel in zich op te nemen….Voor wie echter geestelijk genoeg is ontwikkeld om aangespoord door het eigen persoonlijk geweten een dergelijke opleiding tot soldaat categorisch af te wijzen, omdat die neer zou komen op een vervorming van zijn persoonlijkheid, die kan als plicht en wijze van verzet de zuivere houding van ahimsa op zich nemen, het niet niet-kwetsen, de niet-gewelddadigheid of de zachtmoedigheid van de bergrede en wel in de hele breedte van zijn bestaan’.

De beslissende bijdrage van ahimsa en spiritualiteit aan vrede

Drewermann betoogt dat de alles omvormende verandering, de verlossing van de wereld van angst en geweld, bestaat uit een fundamentele verandering. Vanuit zijn christelijke achtergrond en vorming grijpt hij terug op de bergrede van Jezus van Nazareth. Velen, ook niet christenen, kennen (delen van) de bergrede. Bekende aforismen zijn: ‘Je mag niet doden, wie doodt zal voor de rechter verschijnen. (…) Jullie hebben gehoord dat gezegd is ‘oog om oog, tand om tand, maar ik zeg jullie: heb je vijanden lief en bid voor wie jullie vervolgen’. De vredesgedachte van de bergrede vinden we terug in veel religies en spirituele zienswijzen. Zoals in de woorden van de Boeddha: ‘Door niet te haten, komt haat tot rust. Dat is een eeuwige wet’. Mahatma Gandhi heeft het over ‘de kracht van de ziel’. Zijn hele leven heeft hij in dienst gesteld van geweldloosheid, het ‘niet-schaden’, het ‘niet-doden’: ahimsa. Ahimsa is een belangrijke zienswijze in het hindoeïsme, boeddhisme en jaïnisme. Het is het principe van het vermijden van het kwetsen van alle levende wezens. Niet alleen in daden en woorden, maar ook in gedachten. Dit principe gaat verder dan het vermijden van fysiek geweld. Het omvat ook het vermijden van verbale agressie, van kwade intenties en van negatieve gedachten. Het wijst op een innerlijke, spirituele leerweg. Drewermann beschrijft dit in de volgende woorden: ‘De mens bevindt zich tegenover een persoonlijke wil die liefdevol wenst dat hij er is. De mens mag en moet er zijn, krachtens een in vrijheid geschonken noodzakelijkheid. Een liefdevolle God wil dat de mens er is. De menselijke existentie moet niet langer aan een even blinde als ongeïnteresseerde natuur ontworsteld worden, maar kan worden ervaren als een geschenk’. Hij vertaalt dat naar een pacifistische levenshouding: ‘Voor passief verzet is innerlijke kracht nodig die uit integriteit, zachtmoedigheid en empathie bestaat. Deze kracht is identiek aan diep medeleven dat in het bijzonder gericht is op het lijden dat mensen andere mensen steeds weer aandoen’. Drewermann vertaalt de woorden van Jezus van Nazareth als volgt: ‘Ik geef jullie mijn vrede. Weg uit de vicieuze cirkel van de angst! Bestrijd het kwade niet met een groter kwaad. Steek je zwaard weg, volg geen staatsopdracht tot doden!’

Doorwrocht werk

Eugen Drewermann is vijfentachtig jaar. Hij is theoloog en psychotherapeut. Vanwege zijn kritiek op kerkelijke dogma’s werd hij als priester op non-actief gesteld en stapte hij op vijfenzestigjarige leeftijd uit de katholieke kerk. Drewermann komt tot een ‘anti-dogmatiek’, een theologie van menselijkheid. Met dit boek ‘Alleen door vrede’, met de subtitel ‘Vredeseducatie aan de hand van de bergrede’, levert hij een diepgaand en doorwrocht werk. Hij voert niet enkel Jezus van Nazareth en Gandhi ten tonele. Hij geeft Leo Tolstoj een plaats, evenals auteurs die de realiteit van de oorlogsverschrikkingen hebben meegemaakt en stellen: ‘oorlog is iets wat niemand kan willen, noch mag willen’.

Drewermann verbindt in dit boek historische data met beschouwingen over de relatie tussen de geldeconomie en oorlogseconomie, met wereldpolitieke ontwikkelingen, met psychologische gezichtspunten en met het (ge)weten van het hart. Een weten dat ons vertelt: ‘Geweld is uitdrukking van innerlijke zwakheid’. Zijn boek is geen pleidooi voor lijdzaamheid en passiviteit. Integendeel, het is een oproep tot stellingname, tot verzet, tot het nemen van persoonlijk verantwoordelijkheid en het sterken van het goddelijk weten in de geest. Daar is persoonlijke moed voor nodig.

Drewermann-’s boek is een immense studie over oorlog en vrede. Een doorwrocht werk, geen tussendoortje. Gegevens worden op veel bladzijden nader uitgewerkt in (vaak uitgebreide) voetnoten. Het maakt het lezen soms lastig. Maar wat een diepgang!

Boekgegevens

Titel: ‘Alleen door vrede. Vredeseducatie aan de hand van de bergrede’
ISBN 978 94 93288 93 5. Prijs: € 24,95
Uitgeverij Van Warven, Kampen. www.uitgeverijvanwarven.nl
Nederlandse vertaling: Bert L. van der Woude.

Recensie door Wouter ter Braake (1949)

Wouter ter Braake is schrijver. Zijn werk is speels en neemt de lezer op een toegankelijke wijze mee in levensthema’s en levensvragen. Hij put voor zijn verhalen uit een ruime levenservaring, uit zijn coach-werk en uit reiservaringen door Tibet en Nepal. In 2021 publiceerde hij een autobiografisch verhaal: Waar een wil is, is een omweg. Daarna volgden een filosofische dichtbundel, een essay en romans. Uitgebreide informatie over zijn achtergronden en boeken is te vinden op de website: https://zinenzen.nl/

Nawoord met ‘Le deserteur’

Tijdens het lezen van het boek vergezelde mij regelmatig de melodie van het chanson van Boris Vian: ‘Le deserteur’. Boris Vian was een Frans pacifist en schreef dit lied in 1954. In de tijd dat Frankrijk bloedige, koloniale oorlogen voerde in onder meer Vietnam en Algerije. Het chanson werd verboden op de Franse radio. In 1972 paste de platenmaatschappij van Philips stilzwijgend censuur toe. Op de elpee, ’t Oproer kraait, werd de vertaling van Jaap van de Merwe, gezongen door Peter Blanker, weggelaten, zonder medeweten van vertaler en zanger. Deze door Van der Merwe vertaalde chansontekst zou niet misstaan in Drewermann ’s boek.

Chanson ‘Le Deserteur’

Mijnheer de President

‘k Schrijf u een brief bij deze
Die u wellicht zult lezen
Hoewel u mij niet kent
Vanmorgen kwam de post
Mij met uw oproep wekken
Om naar het front te trekken
Als vechter uitgedost

Mijnheer, al bent u groot
U moet het mij vergeven
Maar ik schiet in dit leven
Geen arme and’ren dood
Al stelt het u teleur
‘k Heb mijn besluit genomen
Niet naar het front te komen
Ik word een deserteur

Mijn vader stierf als held
Mijn broers zijn eens vertrokken
In fraaie wapenrokken
Ze sneuvelden in ’t veld
Mijn moeder huilde lang
Nu ligt ze onder zoden
Daar kan geen bom haar doden
Daar is ze niet meer bang

Toen ‘k krijgsgevangen zat
Heeft men mijn vrouw gestolen

Mijn hart, mijn trouw gestolen
En al wat ik bezat

Nu sluit ik morgenvroeg
De deur naar het verleden
‘k Ga zwerven door het heden
Want zo is het genoeg

Ik trek van noord naar zuid

Ik trek door zon en regen
Ik loop de mensen tegen
En draag mijn boodschap uit
Negeer het kil bevel
En weiger om te strijden
En weiger om te lijden
Blijf uit die oorlogshel

Mijnheer de President
Waarom ons bloed te vragen
Ga zelf uw leven wagen
Als u zo moedig bent
Nee, ik draag geen geweer
Geef opdracht aan uw heren
Mij niet te arresteren
Knal mij gewoon maar neer

https://open.spotify.com/track/1l5cLwtJ3K8b5l5miDZNWL?si=3lAvrjtnQ8KuiCz6XY_USQ