‘Iedereen is het centrum van de kosmos’

‘Verlichting is voor mensen die het leven niet aankunnen,’ dit is soto-zenmeester Brad Warner ten voeten uit. Zijn handelsmerk is het aankaarten van zaken waarbij mensen zich ongemakkelijk voelen, maar waarvan hij vindt dat dit nodig is. Als tiener en twintiger was hij punker en zo lang als hij zich kon herinneren zocht hij wanhopig naar de zin van het leven. Dit aldus het voorwoord van zijn boek There is no god and he is always with you (2013).

‘Er is geen god en hij is altijd bij je’, klinkt als het een of andere zinloze zen-raadsel, schrijft Warner. Los van de gedachte of er werkelijk iets bestaat als een god, is er wel degelijk iets spiritueels in deze wereld, meent hij. Dit kán god worden genoemd: ‘Zen zegt dat én de materialistische én de religieuze visie onvolledig zijn en een vergissing. We zijn immers noch geest, noch lichaam en onze situatie kan niet op een zo beperkte manier worden beschreven. Zelfs het woord god is te beperkt!’ Zen hoe ‘goddeloos’ ook, zegt volgens Warner veel over god! Hoofdstuk 11 van zijn boek draagt de titel Is Buddha God?

Bovennatuurlijk

Een van de hoekstenen van de huidige christelijke hoofdstroom is dat Jezus God is. Andere mensen zijn geen God: Jezus is dus blijkbaar bijzonder. Dit was waarschijnlijk niet wat zijn volgelingen van hem vonden, meent Warner. In tegenstelling tot het christendom, heeft het boeddhisme nooit beweerd dat Shakyamuni Boeddha een god is. In ieder geval niet op die manier dat hij alleen een god is en andere mensen niet.

Desondanks is soto-zenleraar Warner zich ervan bewust dat er boeddhistische stromingen zijn die geloven dat Shakyamuni een soort van bovennatuurlijk wezen is. Er zijn boeddhisten die hem zien als een god, of als de god van hun religie. In zijn Japanse tijd heeft Warner Thaise boeddhisten ontmoet die op dezelfde manier naar Shakyamuni Boeddha keken als christenen Jezus zien. Ooit sprak hij met een Thaise man en zijn zoon, waarna hem duidelijk werd dat ‘hun ideeën over boeddhisme enorm verschilden van de mijne.’ Warner’s conclusie: Als westerse boeddhistische leraren beweren dat boeddhisten de Boeddha niet aanbidden als een god, dan zien ze iets over het hoofd.

Modernisme

Warner ging op onderzoek de oorzaken hiervan en kwam uit op het boek van David McMahan The making of Buddhist modernism (2008). McMahan beschrijft volgens Warner dat de manier waarop het boeddhisme in het Westen wordt gepresenteerd ons geen getrouw beeld geeft van de manier waarop het in andere tijden begrepen werd. Of hoe het zelfs nu wordt begrepen in Azië. De reden is niet uitsluitend dat westerse boeddhistische leraren het boeddhisme verkeerd hebben begrepen vanwege hun culturele conditionering. McMahan schrijft dat ook de Aziatische boeddhistische leraren beïnvloed zijn door de moderne westerse manier van denken.

McMahan is van mening dat dit alles voortkomt uit de natuurlijke ontwikkeling in het boeddhisme en helemaal consistent is met de originele intentie van de Boeddha zelf. Het gebruik van het woord boeddhisme is een manier om de stichter ervan te eren, maar wij zouden het boeddhisme niet willen bevriezen en beperken tot wat de historische Boeddha gezegd heeft. ‘Mensen maken zich veel te druk over de verwestersing en modernisering van het boeddhisme.’

Vervolgens wijdt de auteur Warner uit over de verschillende versies van oude boeddhistische teksten. Het is fijn om betrouwbare versies te hebben van deze oude geschriften. Wel moeten we ons ervan bewust zijn dat zelfs de meest betrouwbare teksten die we ontdekken dit niet eigenlijk zijn. Cultureel komen wij van een andere plek, zodat we niet goed begrijpen wat de mensen die de teksten toen schreven werkelijk bedoelden. Het is zelfs nog maar de vraag of hun tijdgenoten de teksten volledig begrepen. En, misschien is dit een open deur, de Engelse taal waarin de oude teksten zijn vertaald, bestond toen nog niet.

McMahan noemt als voorbeeld het Sanskriet woord moksa dat vertaald wordt als freedom. Geen onverdienstelijke vertaling, maar volgens McMahan is dit beter: “liberation from rebirth in samsara as an embodied being, as well as liberation from destructive mental states (klesas), craving, hatred, and delusion and from the suffering (dukkha) they produce.” Aan de andere kant heeft het Engelse freedom een andere connotatie: “individual freedom, creative freedom, freedom of choice, …” Weliswaar is freedom een gepaste vertaling voor moksa, maar het is toch iets heel wat anders, aldus de Soto-zenleraar.

Het antwoord op de vraag of het boeddhisme buiten de hedendaagse westerse cultuur de Boeddha ziet als bovennatuurlijk, is zeer gecompliceerd. Met zekerheid kan wél worden beweerd dat de Verhevene nooit geclaimd heeft God te zijn of een profeet van God. En vond hij vond de vraag over het bestaan of niet bestaan van God niet erg belangrijk. Ook geldt dit voor vragen over het ontstaan van de wereld en wie het geschapen zou hebben, brengt Warner in herinnering. ‘Het is ons lijden hier en nu dat ertoe doet. Het is verlies van tijd en energie om met dingen bezig te zijn die er niet toe doen, terwijl de dingen die er wel toe doen worden genegeerd.’

‘In the same sense that there is no center of the Earth, there is no center of the universe. In Buddhist terms, each and every one of us is the center of the universe.’ Vrij vertaald: ‘Net zoals er geen middelpunt van de Aarde bestaat, is er geen middelpunt van de kosmos, ieder van ons en iedereen is het centrum van de kosmos.’ Meteen hierna had volgens mij (red.) hoofdstuk 11 kunnen eindigen.

Prangende vraag

Blijft over een prangende vraag. Aan het begin van hoofdstuk 12 getiteld Sam Harris believes in God vat Brad Warner hoofdstuk 11 samen. ‘Dus Boeddha is niet God. Of voor sommigen is hij het misschien wel. Veel mensen houden er allerlei definities van God op na. Het blijkt dat zelfs sommige atheïsten in God geloven.’ De Boeddha wordt volgens mij (red.) al 2.500 jaar door allerlei gelovigen voor atheïst versleten. Door wie en waarom en is dit juist, onjuist of …?