Twitter blijft een eindeloze bron van inspiratie. Enkele dagen geleden kwam ik een uitspraak tegen van Pema Chödron: ’Times are difficult globally; awakening is no longer a luxury or an ideal. It’s becoming critical’. (De tijden zijn globaal moeilijk; ontwaken is niet langer een luxe of een ideaal. Het wordt cruciaal.)
Er sprak een gevoel van urgentie uit waar ik mij meteen kon in vinden. Je kunt moeilijk ontkennen dat het in onze tijd globaal moeilijk gaat. Maar toen kwam ik erachter dat ze dit schreef in haar boek ‘When things fall apart’, dat in 1997 werd gepubliceerd.
We hebben de neiging om te denken dat het in deze tijd moeilijk gaat. Maar als je naar de geschiedenis kijkt blijkt die urgentie er altijd te zijn geweest. Mens zijn is een aaneenschakeling van crisissen. Zo gezien was ontwaken nooit een luxe of een ideaal. Het was altijd al cruciaal.
De woorden van Pema Chödron staan in een schril contrast met wat Donald Lopez schrijft in Tricycle, in een artikel over de relatie tussen boeddhisme en andere religies: ‘ … enlightenment is accessible only to those who follow the Buddhist path. .. Only Buddhism has the path to liberation from suffering. All roads may lead to the base camp, but only Buddhism leads to the summit.’ ( … verlichting is alleen toegankelijk voor degenen die het boeddhistische pad volgen … Alleen het boeddhisme heeft het pad naar bevrijding van lijden. Alle wegen kunnen leiden tot het basiskamp, maar alleen het boeddhisme leidt naar de top.) Hier wordt verlichting neergezet als een exclusief ideaal.
‘Verlichting’ en ‘ontwaken’ (‘enlightenment’ en ‘awakening’) zijn twee mogelijke vertalingen van het Sanskriet ‘bodhi’. De keuze van beide auteurs is wellicht niet toevallig. Geïnterpreteerd als verlichting is bodhi een pad dat alleen voor een bepaalde groep toegankelijk is en dat culmineert in het bereiken van een ideaal.
In eenzelfde toon schrijft Linda Heumann in Tricycle: ‘Given the depth of suffering in samsara and the possibility of a solution to it; given that the very texts we study outline a path to that solution; given that we have a realized master right here who is, we believe, capable of leading us on that path to that solution—why would we devote our precious human lives to exploring whether meditation can lower blood pressure?’ (Gegeven de diepte van het lijden in samsara en de mogelijkheid tot een oplossing daarvoor; gegeven dat de teksten die we bestuderen een pad naar die oplossing uitstippelen; gegeven dat we hier een gerealiseerde meester hebben die, zoals geloven we, in staat is om ons te leiden op het pad naar die oplossing – waarom zouden we onze kostbare menselijke levens wijden aan het onderzoek of meditatie de bloeddruk kan verlagen?’
In mijn ogen is dat een door en door zelfzuchtig boeddhisme, alleen gericht op je eigen lijden. Als je weet hoeveel lijden veroorzaakt wordt door hart- en vaatziekten is wetenschappelijk onderzoek naar bloeddruk best zinvol, tenminste als je ook om je medemens geeft.
Jon Kabat-Zinn vertelt dat hij de nacht voor zijn eerste ontmoeting met de Dalai Lama geen oog dicht gedaan had. Wat als de Dalai Lama zou zeggen dat zijn werk mindfulness niet zou kunnen? Tegen de ochtend had hij zich voorgenomen dat hij, wat de Dalai Lama er ook zou van vinden, met zijn werk verder zou gaan. De eerste vraag die de Dalai Lama hem stelde was: ‘Vermindert het lijden?’
Geïnterpreteerd als ontwaken is bodhi een pad dat van de berg naar beneden leidt. Niet van het lijden weg, maar resoluut een problematische wereld in, bereid om alle levende wezens in hun lijden bij te staan.
Het is een wezenlijk onderscheid. Gaan we voor verlichting of voor ontwaken? Ik moet toegeven dat ik niemand ken die de zogezegde top van de berg bereikt heeft. Waar zijn al die verlichten? De verlichte elite moet wel heel klein en verborgen zijn. Anderzijds ken ik veel mensen die bereid zijn de berg af te dalen, zowel binnen het boeddhisme als daarbuiten.
Het onderscheid dat we hier aanduiden is in wezen het onderscheid tussen hinayana en mahayana. Hinayana is het ‘kleine voertuig’ dat maar voor enkelingen geschikt is. Mahayana is het ‘grote voertuig’ dat plaats biedt aan alle levende wezens. Het bizarre is dat auteurs als Lopez en Heumann strikt genomen thuishoren in de mahayanatraditie.
Het is een interessante oefening om in dit licht naar (al dan niet boeddhistische) teksten te kijken. Op sesshin reciteren we iedere ochtend de ‘Gelofte aan de mensheid’ van Shin’ichi Hisamatsu.
Het begint met:
Laat ons ontwaken tot ons ware Zelf,
mensen worden, vol van mededogen.
Het ware zelf zou je kunnen opvatten als een van de vele uitdrukkingen in het boeddhisme om naar de top van de berg, de verlichting, te verwijzen. Het tweede deel van de zin: ‘mensen worden, vol van mededogen’ voegt dan een belangrijk extra element toe. Verlichting maakt je blijkbaar niet meteen een goed mens. De verleiding is groot om te geloven dat de verlichte boven de ethiek staat. Ik hoop dat de ‘gerealiseerde meester’ waar Linda Heumann het over heeft, niet iemand als Sogyal Rinpoche was, die als zoveelste in de rij moest aftreden omwille van het misbruik van zijn leerlingen.
Maar verder in de tekst lezen we:
Onze gaven ten volle ontplooien,
ieder volgens de eigen roeping in het leven.
Ons bewust worden van de doodsstrijd (agony)
persoonlijk en maatschappelijk
en de bron ervan onderkennen.
We vinden hier dezelfde urgentie terug als bij Pema Chödron. Deze tekst is geschreven in de naweeën van de Tweede Wereldoorlog in Japan. ‘Times are difficult globally’, zeg dat wel. Het is nu niet minder actueel dan vorige eeuw. Ontwaken is geen luxe maar een noodzaak, toen, nu, altijd.
We hebben het de voorbije maanden steeds weer over de bereidheid om te kijken gehad. Ook voor Pema Chödron en voor Shin’ichi Hisamatsu is dat de kern van de zaak. Daar zit de basale ommekeer. Het is ook een ommekeer van de berg opgaan naar de berg afdalen, naar de wereld toe, bereid om te kijken naar de tragiek. Hisamatu noemt het ‘agony’, in het Nederlands letterlijk vertaald als de doodstrijd, maar het is eerder de doodsangst, de tragiek, het diepe lijden van de mensheid.
Het ‘ware zelf’ is dan de openheid die er is als we bereid zijn om te kijken en niet langer alles te zien in functie van onszelf. Het is ook het besef dat we alleen maar als zelf bestaan in relatie tot alles wat niet-zelf is.
Mededogen is geen extra. Het is de vanzelfsprekende consequentie van de bereidheid om te kijken. De zin ’mensen worden, vol van mededogen’ is hier geen toevoeging maar een verduidelijking. Ontwaken tot ons ware Zelf betekent mensen worden vol van mededogen.
Mededogen is vanzelfsprekend. Van Guanyin, de verpersoonlijking van het mededogen, wordt gezegd dat ze mededogend handelt zoals iemand ’s nachts zijn hoofdkussen onder zijn hoofd schuift. Je hoeft er zelfs niet bij na te denken, je doet het vanzelf.
De bereidheid om te kijken maakt ons verantwoordelijk. ‘Ieder volgens de eigen roeping in het leven’, zegt Hisamatsu. Het hoeven geen wereldschokkende dingen te zijn. Het gaat om het gewone leven. Het gaat om iedereen die we tegenkomen, inclusief onszelf.
Hisamatsu besluit zijn gelofte met:
Laat ons … een wereld bouwen waarin iedereen
waarachtig en in heelheid kan leven.
Dat is de basale ommekeer, de basale keuze die we te maken hebben. Leef ik alleen maar voor mezelf of om een wereld te bouwen waarin iedereen waarachtig en in heelheid kan leven? Onze praktijk dient niet om ons naar de top te leiden, maar om ons te openen. Het is urgent. Het is het altijd geweest.
Een woord dat het de voorbije maanden goed deed op Twitter was ‘wereldvreemd’. Telkens als iemand een oproep deed tot mededogen of tot gastvrijheid werd hij afgedaan als wereldvreemd. Je zou kunnen denken dat de meerderheid van de mensen wat wij hier zeggen onnozel, naïef, wereldvreemd vindt.
Maar je ziet ook andere boodschappen op Twitter. In de nasleep van de rellen Charlottesville en de schokkende reactie van Trump tweette Barack Obama een citaat van Nelson Mandela:
’No one is born hating another person because of the color of his skin or his background or his religion. People must learn to hate, and if they can learn to hate, they can be taught to love. For love comes more naturally to the human heart than its opposite.’
(Niemand is geboren met haat voor een ander omwille van zijn huidskleur, achtergrond of religie. Mensen moeten haat leren, en als ze kunnen leren haten, kunnen ze ook leren liefhebben. Want liefde komt meer natuurlijk in het menselijk hart dan haar tegenpool.)
Het is de meeste gelikete tweet sinds het ontstaan van Twitter. Meer van 4,5 miljoen mensen vonden het nodig hun steun te betuigen aan deze boodschap. Ik geloof in een stille meerderheid die weet dat we zonder openheid, zonder mededogen, zonder liefde geen wereld kunnen bouwen waarin iedereen waarachtig en in heelheid kan leven.
De Gelofte aan de Mensheid van Shin’ichi Hisamatsu:
Kalm en evenwichtig.
Laat ons ontwaken tot ons ware Zelf,
mensen worden, vol van mededogen.
Onze gaven ten volle ontplooien,
Ons bewust worden van de doodsstrijd
persoonlijk en maatschappelijk
en de bron ervan onderkennen.
De juiste richting ontdekken
waarin de geschiedenis zou moeten voortgaan
en elkaar de hand reiken
zonder onderscheid naar man- of vrouw-zijn,
zonder onderscheid naar ras, natie of klasse.
Laat ons met mededogen de gelofte afleggen
het diepe verlangen van de mensheid
naar bevrijding van haar ware Zelf
werkelijkheid te doen worden
en een wereld bouwen
waarin iedereen
waarachtig en in heelheid kan leven.
