In deel een van dit tweeluik gaat Ujukarin in op het begrip karma. Wat betekent dat en wat zijn de gevolgen van karma. Of liggen in karma die gevolgen al besloten? Morgen deel twee.

De allereerste leerreden van de Boeddha noemden niet alleen de vier Edele Waarheden en het Achtvoudig Pad, maar vooral ook het statement ‘Wanneer dat bestaat, ontstaat dit; bij het verrijzen van dat, verrijst dit. Wanneer dat niet bestaat, komt dit niet tot wasdom; bij het wegvallen van dat, houdt dit op.[1]’

Dit heet afhankelijk ontstaan of in een mooi Paliwoord Paticca-samuppada. In het kort gezegd komt dit principe er op neer dat alles een oorzaak of kombinatie van oorzaken heeft. Met als spiegelbeeld dat het de kunst is om die oorzaken van vervelende zaken waarover je controle hebt te stoppen. Andere dingen zaaien betekent immers andere dingen oogsten. Voilà, het leven wordt minder vervelend en bij vlagen zelfs gelukzalig. Gerelateerd hieraan zijn de begrippen karma (Pali ‘kamma’), wat wilsinspanning of bedoeling betekent; en karma-vipaka wat zich laat vertalen als ‘resultaat van inspanning’. Heel vaak worden beiden verward, ook in deze tekst zal ik wel eens dat stukje ‘vipaka’ weglaten.

Met deze allereerste blik vanaf grote hoogte zal duidelijk zijn dat boeddhisme niet zoiets nodig heeft als een alwetende God-Schepper: iets wat buiten de menselijke waarneming valt kan toch immers moeilijk erbij gesleept worden als verklaring van dingen op aarde? Maar karma is één van de meest genoemde elementen rond boeddhisme en dus ook een gebied met veel spraakverwarring. Dat wordt mede veroorzaakt doordat het woord ook gebruikt wordt in hele andere gedachtenstelsels/religies zoals Hindoeïsme en Jainisme, met andere betekenissen.

Praktische gevolgen

Vandaar dat we iets meer in detail afdalen en het landschap rondom afhankelijk ontstaan wat nader verkennen. Alles eerst even gericht op de wet van karma in dit leven; in deel twee lees je meer over eventuele werking over de grenzen van een leven heen.

De kunst is om je handelingen vanuit een zuivere motivatie te plegen, en die stukjes in jezelf die bijvoorbeeld voor ikke-ikke-en-de-rest-kan-stikken pleiten minder kracht te gunnen. Dan namelijk bereik je het langzaam wegvallen van de oorzaken van ongeluk in je leven. Dit conform de uitleg die boeddhisme aan geluk geeft: alles wat uit haat-begeerte-onwetendheid voortkomt kan nooit tot langdurig geluk leiden, alleen maar tot tijdbommetjes voor nieuwe problemen. Zuivere bedoelingen zijn dus in letterlijke zin ‘zuiver karma’ en de daardoor geïnspireerde handelingen leiden tot goed karma-vipaka.

Erover praten is mooi, maar het echt doen is een stuk moeilijker. Bijvoorbeeld omdat we onszelf onvoldoende kennen, laat staan dat we onder controle hebben wat er allemaal uit onze handen en mond komt of zelfs floept. Denk maar eens aan de twijfel die je beklijft als er een collecterend kind aanbelt en je nu nét voor die paar laatste euro in je beurs iets lekkers wilde gaan kopen. Of aan de ‘maar nu even niet’ respons die je kunt hebben als je door de regen struint en iemand vrij hulpeloos de weg vraagt. Of met welke motivatie je iets weggeeft. En maakt het verschil dat de daad privé blijft of juist ruim bekend wordt? Of in meer fundamentele beslissingen in het leven, zoals kiezen voor het milieu versus kiezen voor luxe. Om écht langzaamaan betere gevolgen te krijgen zul je dus jezelf beter moeten leren kennen; meditatie en reflectie zijn belangrijke middelen hierin, maar ook geregeld contact binnen spirituele vriendschappen als ‘klankbord’ voor je handelen en motivatie.

Kleine stapjes

Bij dit alles moet je niet te hoge verwachtingen hebben qua snelheid van zelfinzicht en ook het ‘bereiken’ van positief karma-vipaka. Het zijn meestal kleinere stapjes de goede kant uit; pas over langere tijd gemeten kun je verandering in je gedrag en karakter waarnemen, bijvoorbeeld omdat spirituele vrienden m/v collega’s melden dat je een ander mens wordt. Van karma-vipaka wordt ook gezegd dat het op verschillende momenten kan rijpen: direct (bijvoorbeeld een dier pijn doen dat gelijk terugbijt), later (‘upapajjavedaniya kamma’) of zelfs waarschijnlijk-niet (omdat het door ander karma gecompenseerd zal worden). Het is dus meer een intuïtief volgen van de wie-goed-doet-goed-ontmoet regel dan dat je moet denken in termen zoals scoutings-insignes voor goed gedrag.

Bij deze concrete karma-uitleg hoort ook de relatie met boeddhistische ethiek. Karma en ethiek zijn nauw verbonden, simpelweg omdat alle ‘voornemens’ in de ethiek tot doel hebben een positieve in plaats van negatieve inbreng in de wereld te hebben. Dus met andere woorden om positief karma te ontwikkelen waaruit positieve karma-vipaka ’s gaan voortkomen. De vijf positieve leefregels, tegenhanger van de meer bekende vijf ‘Ik neem mij voor om niet…’ sila leefregels, heten niet voor niets ook wel de vijf kusala-kammas. Hierin plan je om metta (liefdevolle vriendelijkheid) te ontwikkelen, meer vrijgevig te zijn en te leven vanuit rust, eenvoud en tevredenheid oftewel Samtushti. En daarbovenop ook nog eens om de waarheid te spreken en een zuivere/heldere geest te cultiveren.

Achtergronden

Een laatste dimensie die je kan helpen in het hier en nu met karma te werken is een theoretisch/praktische model. Bijvoorbeeld over wat het nu is wat de Boeddha bereikte, en waar we zelf ook door stap voor stap te transformeren en positief te zijn naar toe willen groeien. Termen zoals verlichting, nirvana/nibbana, realisatie van leegte en dergelijke zijn niet onjuist maar kennen elk weer verschillende formuleringen en interpretaties. Vandaar dat we hier werken met de definitie dat het eind van het spirituele pad een staat van perfecte wijsheid en perfect mededogen inhoudt.

De volgende mogelijke verwarring is dan wie of wat precies die Wijsheid en Mededogen bereikt. Het is in de kern gekoppeld aan het lichaam dat je dit hele leven al had, ja, maar wat zit er dan aan geest in? Want ook datgene dat je als ‘Ik’ beschouwt is onderhevig aan paticca-samuppada en bezit geen essentiële vaste kern. Dat zou immers strijdig zijn met de transformatie die je wil bereiken van vanuit de illusies van samsara naar leven vanuit één zijn met nirvana, toch? De kunst is om in je handelen steeds bewust te zijn van die essentiële verbondenheid met het universum. En dus niet te grijpen naar een bestaan ten koste van andere levende wezens – alleen zo wordt je een ‘arya’ (wijze) in plaats van een ‘bala’ (dom groeps- en gewoontedier). Zie bijvoorbeeld het eerder gepubliceerde tweeluik

Eenzelfde verwarring is mogelijk over wat nu precies de kern van het boeddhisme oftewel de dharma is. Dat is dit concept van paticca-samuppada; allerlei andere concepten zoals anatman (zelfloosheid), de vier Edele Waarheden en het Achtvoudig Pad zijn hiervan afgeleid of op zijn minst een equivalente formulering. Haast elke generatie dharmaleraren, of het nu in historische scholen (theravada – mahayana – vajrayana) was of in geografische verspreiding, vindt het nodig om zich af te zetten tegen de ‘erfenis’ van dat moment en de dharma opnieuw te formuleren. Maar als je wat beter analyseert zie je dat waar ze zich tegen afzetten niet de oorspronkelijke leer van Boeddha was- noch de leringen van latere authentieke volgelingen zoals pakweg Shantideva, Hakuin en Padmasambhava, maar steeds tegen gedegenereerde karikaturen van die leer of leringen. En door die situatie waren nieuwe formuleringen zoals bodhisattva-versus-arahat of leegte-versus-nirvana nodig. Historisch gezien logisch, voor het hier en nu irrelevant. Mijn visie is om gewoon terug te gaan naar de basis, om te constateren dat principes zoals paticca-samuppada en perfecte wijsheid en perfect mededogen staan als een huis, en van daaruit is de conclusie wederom dat het positief handelen en daarmee opbouwen van heilzaam karma hét fundament is van je dharmabeoefening in het hier en nu!

[1] In MN.I. 262-264; SN. 2. 28, 70, 90; Udāna 2