Boeken – Asoka – boeddhisme is een religie

Mindfulness is inmiddels een wereldwijde beweging. Lang niet iedereen die mindfulness beoefent, privé of professioneel, is zich bewust van de boeddhistische oorsprong van deze populaire ‘aandachtstraining’. Oplettendheid, aandacht en opmerkzaamheid spelen weliswaar een belangrijke rol in het bewandelen van het boeddhistische pad, maar zijn geen doel op zich!

In het vorige maand bij uitgeverij Asoka verschenen en in het uit het Engels in het Nederlands vertaalde Buddhism is a Religion (2014) (Boeddhisme is een religie!) laat David Brazier zien dat boeddhisme meer is dan een praktische snelweg naar geluk of een reeks technieken voor persoonlijke groei, maar een volwaardige religie die wijst op de mogelijkheid tot zelfoverstijging, in tegenstelling tot de fundamenteel onbevredigende pogingen tot zelfverbetering. Overgave, geloof en besef van grondeloosheid zijn dan ook wezenlijke kenmerken van een geestelijke cultuur die zijn oorsprong vond in de leringen van de historische Boeddha en uitgroeide tot een van de grote wereldreligies.

Taigu Prast schreef op 17 januari 2016 over onder meer Buddhism is a Religion (2014) in het Boeddhistisch Dagblad:  ‘Westers boeddhisme is veel te vaak escapisme, een vlucht in niets, tot persoonlijk heil, weg van de diepe existentiële realiteit van ons maatschappelijk en religieus verval.

Mappo. Maatschappelijk verval; religieus verval. Een idee uit woelige tijden in het middeleeuwse Japan. Shinran liet zich er in zijn spirituele ontwikkeling door leiden. De Dharma: onbereikbaar. De Boeddha: uit beeld, te lang geleden. Bevrijding: no way.

Dat was toen. Maar ik moet aan mappo denken wanneer ik het ijs van de poolkap zie smelten. Toen hij nog in volzinnen kon spreken, gaf Thich Nhat Hanh een aantal indringende interviews aan de Britse krant The Guardian. Hij toonde zich somber, zeer somber over het vermogen van consumenten en bedrijven hun ecologische voetafdruk wezenlijk te veranderen.

Gevangen in zijn eigen dialectiek: leef in aandacht, iedere voetstap is er een voor de vrede. Boeddhisme is mindfulness, op smaak gebracht voor een westers publiek. Maar al wat hij heeft bereikt, het kan de ban niet breken van spiritueel materialisme, van boeddhistisch toerisme van retraite naar retraite. Van meditatie als tijdverdrijf van een maatschappelijke elite; van ‘zitten’ als religieus escapisme, een vlucht in niets, tot persoonlijk heil, weg van de diepe existentiële realiteit van ons mappo, ons verval.

Luister naar wat Varamitra onlangs zei in het Boeddhistisch Dagblad over de sociale expressie die persoonlijk heil dient te krijgen wil boeddhisme een knip voor de neus waard zijn. Een man naar mijn hart met taal naar mijn hart. Een van de weinige boeddhisten in het Nederlandse taalgebied die zonder meel in de mond lijkt te spreken.

“Ik ben de Boeddha. Ik ben de Dharma. Ik ben de Sangha,” intoneerde ik mee toen ik mijn geloftes aflegde, of kreeg opgelegd, dat is altijd een beetje onduidelijk in het semi-autoritaire klimaat van een zensangha naar Japans model. Maar ik kan het niet. Bodhisattvaschap is een nobel idee, maar ik ben een bombu, een sukkel die voortstrompelt door het leven, geen haar beter dan ieder ander.

Taigu’s weg voert van mappo naar monpo. Dat is Japans ‘reine lands’ voor diep luisteren. Ooit, jaren geleden, zat ik op de mat en kwam een vorm van inzicht tot mij in voorwaardelijk ontstaan. Ik zal het nooit vergeten, de ervaring staat mij dagelijks bij. Niet het voorwaardelijk ontstaan van interzijn, de onderlinge verbondenheid die het westerse boeddhisme er in de natste van zijn dromen van maakt en blijft maken. Nee, het voorwaardelijk ontstaan van het oerboeddhisme. We zitten in de condities gevangen, gevangen, en zie er maar vanaf te komen.

Is het goedbedoelde syncretisme van Thich Nhat Hanh niet ook een van de vele bietenbruggen van het westerse boeddhisme? Is de werkelijke waarheid niet dat wij de brug over willen maar telkens uitglijden over het glibberige spoor?

In momenten van grote wanhoop (ja, die ken ik) bid ik op de automatische piloot tot Onze Vader die in de hemel zijt en tot Maria, de gezegende onder de vrouwen. Dit wil ik wel bekennen. Multireligieus. Het zit er zo diep in.

Het vult de nembutsu mooi aan, die niet een bidden is, maar diep luisteren naar een stem die roept en je uitnodigt het lied van toevertrouwen mee te zingen, telkens weer. Shinjin is de wijsheid van onze gevangenschap, van de onvermijdelijkheid ervan. Geen bevrijding. Geen beoefening die verlichting is. Dogen: apekool. Op de mat ben ik een en al toevertrouwen. Dat is alles.

Hoewel de Hartsutra, de grote eenmaker, het boeddhistisch Onze Vader, mij na aan het hart blijft liggen. De Hartsutra maakt een mooie combinatie met de nembutsu; samen in de sangha de Hartsutra reciteren, niets ontroert mij zo, omdat het de kern blootlegt waar alles om draait. Nu de nembutsu nog in de sanghaliturgie incorporeren en we zijn al weer een stuk verder de goede richting in.

Er zijn maar twee religies: fundamentalisme en openheid, zei Edel Maex in een interview met NieuwWij. Maar precies in het hart van deze dichotomie is dat ene begrip gepositioneerd: religie. Religie kan vele vormen aannemen, veel meer dan alleen fundamentalisme en openheid. Religie is een smeltkern die je niet uit de weg kunt gaan. Boeddhisme is niets als het geen religie is.

Seculier gepalaver is om de hete brij heen draaien. Stephen Batchelor is een van het pad geraakte bombu die zoekt en zoekt naar een uitweg uit zijn intellectuele gevangenschap. Karma en wedergeboorte zijn geen geloofsartikelen, het zijn de ketenen van onze gevangenschap. Wie weet komt Batchelor vóór zijn dood nog tot inzicht van voorwaardelijk ontstaan, en dan zal hij het begrijpen. Maar ik heb er een hard hoofd in, want de man is een schrijver en geen echte boeddhist, een vernieuwer (dat is goed), maar voor sommigen ook een valse profeet die in herhalingen begint te vervallen. Zijn recente boek After Buddhism bevat welbeschouwd niets nieuws van enige waarde.

Hoofdstuk zes van zijn boek Buddhism is a Religion (2014) heeft David Brazier, een andere vernieuwer, de titel meegegeven: ‘A popular misconception’, in het Nederlands vertaald: een populaire misvatting. Daarmee doelt hij op een andere seculiere mode: mindfulness. Open, milde aandacht is als oefentherapie effectief tegen stress, voor mijn part, maar verder is mindfulness nul komma niets als het niet uitmondt in een weg naar een religieuze smeltkern die zijn vorm vindt in een persoonlijke realisatie van onze gevangenschap in oneindige ketens van condities.

Metafysica is onvermijdbaar, zegt Brazier terecht. Metafysica is alleen een drempel voor wie zich laat kooien door het verwetenschappelijkte wereldbeeld van het sciëntisme. Wie de drempel over gaat van het voorwaardelijk ontstaan, ziet metafysica wegvallen in de persoonlijke ervaring. Namu Amida Butsu. Van het pad van toevertrouwen kun je niet afraken.

De bevrijding ligt niet op de berg Huayen. De Avatamsaka Sutra is een dwaalspoor een lege vorm van literaire verbeelding in. Als je het omkeert, blijft Sudana na zijn bezoek aan alle leraren de gevangene van zijn condities. Het Grote Voertuig is een geblindeerde bus: iedereen mag erin mee, direct naar de gevangenis, u komt niet meer langs start.

Shinran ligt naast mijn bed, altijd onder handbereik. Ik ken geen boeddhist die de dilemma’s van Mahayana zo intens doorleefde als hij. Maar ik volg niemands koers exclusief, mijn weg is mijn weg.

Taigu zwerft tussen zen en het reine land met shinjin als de ster van Bethlehem, een mirage die soms opdoemt, maar ook weer snel achter de wolken uit het zicht kan verdwijnen. De bijl aan de wortel van het westerse boeddhisme; breken om te kunnen bouwen. Mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten? Het is goed zo.

Namu Amida Butsu,
Taigu