Van de door mij eerder onderscheiden drie fasen van het spirituele pad – de psychologische, de existentiële en de realisatie fase (1) – zijn de eerste  twee de voorbereidende fasen, en ze zijn voor velen van ons ook een noodzakelijke  voorwaarde voor realisatie in de laatste fase. Tijdens het schrijven van het boek over deze fasen (werktitel Het Spirituele Pad) wat ik nu aan het doen ben, heb ik een vierde fase voor gevoegd.

Deze autonome fase is de biologisch evolutionaire fase van onze geboorte tot onze volwassenheid, de fase waarin we ontwikkeld worden. Ze gaat dus vooraf aan de psychologische fase. Deze overlapt haar deels in de adolescentie, en begint op het moment dat we min of meer bewust en gericht onze eigen ontwikkeling ter hand gaan nemen.

Reactiviteit is taai

De psychologische fase is waar we, mede afhankelijk van onze leeftijd, in ons leven vaak al het een en ander gedaan hebben aan persoonlijke- en professionele ontwikkeling. Of wat we gedaan hebben voldoende of adequaat is merken we vaak pas als we actief de existentiële fase gaan verkennen. Overigens blijven veel mensen door verschillende innerlijke en/of uiterlijke omstandigheden ergens steken in de psychologische fase, en komen niet toe aan de volgende fasen.

In de psychologische fase werken we vooral met de basale vormen van  reactiviteit. Dat is redelijk zwaar en confronterend werk, waardoor we wellicht de neiging hebben deze fase liefst zo snel mogelijk achter ons te willen laten. Immers het licht, de bevrijding, roept. Ervaring leert echter dat de diverse lagen van onze reactiviteit zich ook in de andere fasen, in iets andere hoedanigheid, blijven manifesteren.

Een belangrijke vorm van basale reactiviteit die ik al mijn hele leven heb, en al net zo lang mee worstel, is de neiging om te willen dat het anders is dan het  is. Het kan iets buiten mij zijn, mijn materiële- en/of relationele omstandigheden, maar belangrijker nog, het zijn in essentie mijn ervaringen, mijn gevoelens  en gedachten waarvan ik wil dat ze anders zijn dan dat ze in mijn perceptie zijn. De impuls wordt minder, maar ze is vrij taai heb ik gemerkt.

Ter herinnering: reactiviteit is onze onmiddellijke emotioneel gedreven reactie op een externe of interne aanleiding die een diepe gevoeligheid in ons raakt. Reactiviteit is onze automatische oude en diepgewortelde poging onszelf te beschermen tegen pijn en kwetsing. Op zich niets mis mee, alleen is dit gedrag inmiddels contraproductief geworden, want ze ontbeert juist wat ik hieronder als essentie van bevrijding zal noemen: kwalitatieve aandacht. Reactiviteit is hier de afwezigheid van kwalitatieve aandacht, waardoor we blijven rond draaien in een dezelfde cirkel met dezelfde onwenselijke resultaten in onze ervaring.

Spiritual bypassing

Mensen die zich bewegen op het spirituele pad – ook al noemen ze het zelf niet zo – verlangen naar bevrijding van de door hen ervaren emotionele en geestelijke beperkingen. In de evolutie van de fasen worden de inhoud steeds subtieler in theorie en toepassing. Maar de biologische autonome fase (van geboorte tot volwassenheid) waarin juist onze reactiviteit ontstaat, brengt ook met zich mee dat we ongeduldig zijn en snel vooruit willen. Dit kan leiden tot wat Robert Masters in zijn belangrijke boek ‘Spiritual Bypassing‘ noemt (tevens titel van het boek).

Het is de neiging tot het willen overslaan van het voorbereidende werk, waaronder dat in de psychologische fase, wat in belangrijke mate purificatie of het onszelf reinigen van reactiviteit is. Terugkerend naar mijzelf als voorbeeld: het betekent dat mijn reactieve neiging het anders te willen dan het zich aandient aandacht verdient om opgeruimd te worden, maar dan wel met de juiste aandacht. Het probleem is dat we vaak niet de kennis en ervaring hebben om vast te stellen waar we nu precies zijn op ons pad, en wat we juist nu nodig hebben. Dit kan leiden tot ineffectieve, of soms contraproductieve, toepassing van technieken.

Evolutie van aandacht

Het mooie van het model van de Fasen is dat ze een handreiking is tot het inzicht dat gedurende ons hele spirituele pad (of levensloop :-) kwalitatieve aandacht de rode draad is. Het verwerken van mijn reactiviteit in de psychologische fase kreeg gestalte in de vorm van therapie- en coaching, terwijl die in de existentiële fase gestalte kreeg in de vorm van contemplatieve technieken als meditatie en (zelf)compassiebeoefening. Beiden gaan echter over dezelfde reactiviteit in mij, het verschil zit ‘m in de vorm waarin ze gestalte krijgt, en de praktische benadering om ermee te werken. De technieken in de existentiële fase – meditatie, compassie beoefening – zijn subtieler, en vaak lastiger te leren, dan die in de psychologische fase.

Kwaliteit van aandacht

In mijn blogs gebruik ik vaak de term Kwaliteit van Aandacht, maar ook in trainingen in organisaties. Het is goed steeds weer te verwoorden, ook voor mijzelf, wat de betekenis in die context dan precies is. In de context van de Fasen van het Spirituele Pad betekent het mijn vermogen om zaken (alles wat zich aandient in mijn geest, van gevoelens, emoties, lichamelijke sensaties, beelden tot gedachten) te zien voor wat ze zijn, en me te onthouden van enige bemoeienis ermee, dus geen interactie. Gehechtheid aan, en afkeer van  (traditionele boeddhistische terminologie) die inhoud zijn in mijn ervaring de essentie van reactiviteit.

Zien wat er is

Kunnen we reactiviteit nu niet simpel negeren of vermijden? Nee, hoewel we met de eerdergenoemde spiritual bypassing natuurlijk wel een poging wagen, is die poging zélf, een vorm die we vaak terugzien in New Age benaderingen, nu juist een uiting van reactiviteit.

In de derde fase, de realisatie, nog subtieler dan de existentiële, komen we op het non-dualistische terrein wat Ken McLeod zo mooi benoemde als het onderscheid tussen observeren en kijken.  Hoe subtiel ook, we kunnen hier zeggen dat observeren onze oude reactiviteit is in deze fase, en kijken de bevrijding daarvan. Zo maakt de purificatie van onze perceptie een evolutie door die steeds over hetzelfde gaat, maar in de opeen volgende fasen een andere manifestatievorm heeft, en dus ook een andere benadering nodig heeft.

Zien wat er is betekent niet dat je een objectieve, onafhankelijke en absolute waarheid ziet, het is zien wat er (voor jou) is, wat dat dan ook is, en deze gestalte niet willen veranderen. Wellicht is onze drang tot willen (of moeten!) veranderen wel onze grootste en subtielste verslaving. Bevrijding is te zien wat er is, en daarmee zijn we de ruimte waarin verandering van nature plaatsvindt. Het zijn is op dit niveau het zien, en overstijgt daarmee de dualiteit in de titel.

En ook als je denkt dat je dat niet lukt, ben en blijf je die ruimte!

(1) Fasen van het Spirituele Pad, blog