• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Veertiende jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Jana Verboom
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Boeddhisme » Afscheid van de Boeddha is niet nodig

Afscheid van de Boeddha is niet nodig

13 september 2024 door Jules Prast

Je houdt je ego in toom door je feitelijke handelen, niet door af en toe op een kussen te kruipen en verder te doen wat je goeddunkt.

De wetenschap heeft hem het geloof in de wedergeboorte benomen, schrijft Michael Hoek in het Boeddhistisch Dagblad van vandaag.

Kijk, aan zulke artikelen hebben we nu wat. Als mensen het aandurven te schrijven over twijfel en incongruentie, dan wordt hun worsteling met het boeddhisme invoelbaar. Daar valt in het algemeen meer van te leren dan van gepolijste opstellen die de leer loepzuiver en rechtzinnig uitleggen.

Bij het lezen van het artikel van Michael Hoek komt in mij de herinnering bovendrijven aan De droom der rede, een boek van Catharina Dessaur. De auteur, tijdens haar leven hoogleraar in de criminologie aan de universiteit in Nijmegen, heeft onder haar pseudoniem Andreas Burnier de Nederlandse letterkunde verrijkt met diverse originele romans.

De droom der rede verkent de grondslagen van de wetenschap en laat zien hoe deze ankert in een eigen mythologie. Wetenschap creëert een voorstellingswereld op basis van geloof in eigen kunnen, gevoed door de almacht van feiten. Wetenschap die meent alles te kunnen verklaren, verwordt tot sciëntisme.

Uitgevlakt

Uit haar nagelaten brieven weten we dat Dessaur een grote waardering koesterde voor het boeddhisme. De droom der rede is een titel die zou moeten resoneren bij boeddhisten omdat deze in wezen treffend het inzicht tot uitdrukking brengt dat we vaak niet ontwaakt door het leven gaan. De rede en de wetenschap brengen ons het nodige, maar kunnen ons ook onwetend houden over dat wat we niet weten.

De moderne wetenschap stelt zich ook iets te gemakkelijk op als de enig mogelijke wetenschap. Zo wordt bijvoorbeeld de waarde uitgevlakt van de psychologische en filosofische fenomenologie die in de eeuwen na de dood van de historische Boeddha werd ontwikkeld uit de bouwstenen die Siddharta Gautama in zijn leerredes had aangereikt.

Eerlijkheidshalve moet hieraan worden toegevoegd dat ook het boeddhisme zelf debet is aan het verval van de waardering voor deze periode. Wij zien vooral de scholenstrijd van het vroege boeddhisme. Onnadenkend nemen we oude kretologie over en gebruiken benamingen als Hinayana en scholastiek. Aangevoerd door Nagarjuna wilden de legers van Mahayana ook welbewust een streep zetten onder het verleden en koersen op een ander soort bevrijdingsstrategie. Een bijkomend effect hiervan is dat wij onszelf nu bijna niet meer in staat kunnen stellen door de bomen heen het bos nog te ontwaren.

Democratisering

Gautama Boeddha had twee grote verdiensten. Door het monopolie te breken dat de brahmanen op de leer hadden, legde hij het fundament voor een eeuwenlang democratiseringsproces van de Dharma en voor een dynamisering van de sociale verhoudingen in zijn tijd. En hij gaf met zijn analyse van de conditionaliteit van de menselijke kennis het startschot voor een filosofie van het bestaan en de moraliteit, die wat mij betreft voorafgaat aan al het andere, inclusief de wetenschap.

Les één van de boeddhistische psychologische wetenschap is dat wat wij aanzien voor ons bewustzijn, een complex is van factoren dat in een afhankelijkheidsrelatie staat tot voortdurend veranderende omstandigheden. Les twee is dat het mogelijk is om datgene wat zich aan het menselijk bewustzijn voordoet als waarnemingen en ideeën, terug te brengen tot samenstellende elementen, dharma’s genoemd. Anders dan wij nu vaak op gezag van de volgelingen van Nagarjuna aannemen, dat alle voorstellingen dharma’s zijn, kende de oorspronkelijke psychologische wetenschap van het boeddhisme een beperkte opsomming van de werkelijke dharma’s.

Les drie is dat de menselijke waarneming gekleurd wordt door de neiging zich de werkelijkheid toe te eigenen. Gautama Boeddha waarschuwde tegen het valse, illusoire zelf dat zo ontstond. In de doorontwikkeling van het boeddhisme is het beeld ontstaan dat er nergens in de werkelijkheid een drager van identiteit (zelf) bestaat met alle filosofische repercussies van dien. De vraag is of dit is wat de Boeddha zei of bedoelde. Dat een vals zelf niet bestaat, is één ding, dat er helemaal geen vorm van een zelf bestaat, een ander. Dit is één van de neteligste kwesties uit de geschiedenis van het boeddhisme.

Les vier is dat mensen zich kunnen zuiveren van hun karmische erfenis door de dingen te zien zoals ze zijn en zich daarnaar te gedragen, volgens de pragmatische richtlijnen die de Boeddha daarvoor formuleerde in zijn achtvoudige pad. Je houdt je ego in toom door je feitelijke handelen, niet door af en toe op een kussen te kruipen en verder te doen wat je goeddunkt. Meditatie is een oefening voor het leven, maar als je de geschiedenis van het boeddhisme bestudeert, dan kun je je met recht afvragen of langdurig volgehouden meditatieoefening wel een noodzakelijke voorwaarde is om tot bevrijding (nirvana) te komen. Maar dit terzijde.

Gnosis

Of je het nu achtvoudig pad noemt of het een andere naam geeft zoals sila, het zijn allemaal variaties op hetzelfde thema. Boeddhisme kenmerkt zich door de idee dat een bepaalde manier van leven de hindernissen wegneemt om bevrijding te realiseren.

De bottom line is dat Gautama Boeddha een toetsingskader aanreikte voor alle, ik herhaal: alle, ervaring. Gnosis gaat voor al het andere. Dat omvat zeker een wetenschap die subject en object scheidt. Die vooruitgang boekt door proefdieren aan onmenselijk lijden te onderwerpen. Die materie op een voetstuk plaatst. Die bestudeert hoe je levende wezens kunt conditioneren. Die zich bezighoudt met het perfectioneren van geweldstoepassing. Die zich in dienst stelt van ongeremde welvaartsgroei.

Sluit wetenschap wedergeboorte uit? Ik ken daar geen bewijs voor. Ik denk dat de wetenschap over zulke dingen ook niet gaat. Zij kan er wel van dromen het antwoord op zulke vragen te kunnen geven. Wij moeten er tegelijkertijd ook voor zorgen dat we ons verplaatsen in de voorstellingswereld van de tijd waarin er over de keten van wedergeboortes werd gesproken.

Als je kijkt naar het ontstaan van nieuw leven, gemedieerd door ouders, als je kijkt naar de rol van erfelijkheid, dan vraag ik me af of dat hele proces niet is wat de Boeddha en zijn nazaten op het oog hadden. Wedergeboorte hoeft niet te zijn persoonlijke wedergeboorte rechtstreeks van het ene op het andere leven, maar kan ook een metafoor zijn voor de cyclus van opkomen en ondergaan van leven in de natuur. Op grond van tekstonderzoek is ook de hypothese geopperd dat de twaalf nidana’s gaan over de conceptie van nieuw leven, en niet over persoonlijke wedergeboorte.

Beeldtaal

De democratisering van de Dharma gaf, eeuwen na de dood van de historische Boeddha, de stoot tot Mahayana, van oorsprong een beweging binnen het ‘oude’ boeddhisme die de beeldtaal van het religieuze voorstellingsvermogen vernieuwde. Ergens in de latere doorontwikkeling van Mahayana is men zich, helaas, tegen dat oude boeddhisme gaan afzetten. Dat houdt mede verband met de culturen waarin het boeddhisme landde, maar het blijft jammer dat het onderscheid zich in de hoofden van mensen nu heeft voortgezet. Alsof bodhisattva’s superieur zouden zijn aan arhats.

De Hartsutra, een pronkstuk van de prajnaparamitaliteratuur van Mahayana, legt het accent volkomen juist. In laatste instantie is er in de wereld van vorm en leegte geen lijden en geen weg tot opheffing daarvan. De sutra is een geloofsbelijdenis die tegelijkertijd ook op een subtiele manier de verschuiving rechtvaardigt naar een prajna die je kunt realiseren zonder de ballast van het verleden.

De rechtstreekse weg naar bevrijding heeft het uitgewerkte toetsingskader van het oude boeddhisme niet meer nodig. Alle stromingen van Mahayana hebben hier een andere legitimatie tegenovergesteld, maar wat zich in de volksmond heeft vastgezet is: theorie is speculatie is overbodig. Het gevolg is dat wij dit niet goed genoeg meer kennen om het te vergelijken met de sciëntistische mythologie van het heden.

Scholing

Naar mijn smaak kleeft er iets bijzonder eendimensionaals aan het moderne mindfulness boeddhisme. De rechtstreekse weg is zó rechtstreeks geworden, dat de onderbouwing ervan in de knel is geraakt. Alle boeddhistische beoefening behoeft echter scholing, reflectie op de fundamenten ervan, ook en juist wanneer de uitkomst ervan is niet-weten. Juist het weten van het niet-weten stelt je in staat om het niet-weten van de wetenschap aangaande wedergeboorte te ontmaskeren.

Ik kan me de weg die Michael Hoek aflegt, in gedachten voorstellen, maar ik vind het altijd jammer wanneer mensen afscheid nemen van de historische Boeddha. Het is niet nodig. Ondanks het binnen-boeddhistische gekrakeel en de breuklijnen over de juiste leer en de juiste weg, is er een fundamentele continuïteit. Ik verwijs graag naar Het hart van Boeddha’s leer en Understanding Our Mind, twee boeken van Thich Nhat Hanh waarin deze continuïteit zichtbaar wordt gemaakt als een voortbouwen op elkaars inzichten.

Ik vind dat ook de psychologie en de filosofie van het vroege boeddhisme (de abhidharma) standaard tot de scholing zou moeten behoren, ook in Mahayana. Dat zou mensen leren dat de Dharma niet alleen in laatste instantie, maar ook in eerste instantie het toetsingskader is. Dat de Dharma een levensvoorwaarde is, een kwestie van dagelijks leven en niet alleen van mystiek.

Deze tekst is eerder, in januari 2013, in het BD geplaatst en is niet geactualiseerd. Cartoon is van Ardan, uit 2013.

Categorie: Boeddhisme, Columns, Jules Prast, Mahayana, Onderwijs, Theravada Tags: achtvoudige pad, afscheid, Catharina Dessaur, Hartsoetra, Michael Hoek, Nagarjuna, Thich Nhat Hanh

Lees ook:

  1. Boeddhisme heeft geen patent op mediteren, mediteren geen patent op verlichting.
  2. Taigu – De verbeelde mens
  3. Thich Nhat Hanh kritisch beschouwd
  4. Taigu – Verlichtingskritiek en antimodernisme

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

Jules Prast

Jules (1961) schreef van 2012 tot 2025 regelmatig voor het Boeddhistisch Dagblad en sindsdien incidenteel. Bij het Kanzeon Zen Centrum Amsterdam ontving hij in 2013 de dharmanaam Taigu (‘grote dwaas’). Behalve van zen is hij een liefhebber van Shinran en de nembutsu. Parallellen tussen christendom en boeddhisme vormen een terugkerend thema in zijn werk. 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 10 februari 2025
    Zen Spirit studiegroep 'Het verborgen licht'-vanaf 10 februari 2025
  • 2 mei 2025
    Phowa Studieweek
  • 9 mei 2025
    Seminar Tenzin Wangyal Rinpoche
  • 12 mei 2025
    Maandagochtend meditatie in Amsterdam-West
  • 13 mei 2025
    Verdiepingsbijeenkomst Hand in hand met de Boeddha
  • 13 mei 2025
    Dinsdagavond op even weken samen mediteren in Almere Buiten
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Weet jij wat een anker is? Test jezelf!

    Hans van Dam - 2 mei 2025

    Deel 3 van een 5-delig dwaalgesprek over de mystieke roos.

    ‘Het leven zelf is zazen’

    Wim Schrever - 28 april 2025

    De grote tragedie hier in het Westen is dat we onze eigen spirituele traditie zo snel hebben opgegeven en met het badwater -de religie- ook het kind -de spiritualiteit- hebben weggegooid. Terwijl een mens fundamenteel nood heeft aan spiritualiteit, aan zingeving.

    Geschiedenis als wapen deel 1

    Kees Moerbeek - 20 april 2025

    President Vladimir Poetin zei in 2014: ‘Onze collectieve herinnering bepaalt onze cultuur, onze geschiedenis en onze tegenwoordige tijd. En onze toekomst zal worden gevormd aan de hand van onze historische ervaring.’ Hij is het zelf die actief deze herinnering en ervaringen vorm geeft en propageert. Ivo van de Wijdeven schrijft dat in de Sovjettijd er nog werd gegrapt dat het land een zekere toekomst had, maar een onvoorspelbaar verleden. Onder Poetin is Ruslands geschiedenis als in beton gegoten. Er is maar één historische waarheid en deze is verankerd in de grondwet en de Nationale Veiligheidsstrategie.

    Jaloerse goden te slim af – de geschiedenis de baas…?

    gastauteur - 13 april 2025

    Hongersnood in een hermetisch afgesloten kuststrook die onwillekeurig aan de vernietigingskampen van weleer doet denken, besmet met meer dan een zweem van genocide… Regeert Adolf Hitler over zijn graf heen? Want bestaat Israël niet bij diens gratie? Zou zonder die bittere nazi-erfenis Palestina als land van drie monotheïstische religies niet nog gewoon zo heten? Is de grond er niet vervloekt, juist door godsdiensten die, gevoed vanuit één fictieve bron, vervolgens als protestbeweging steeds in chronologische volgorde aan haar voorgangster ontspruiten, waarmee de kiem voor een eeuwigdurende vete om de absolute waarheid is gelegd? En claimt niet elk van deze broeder- of zusterstromingen dat stuk met hun aller bloed doordrenkte aarde, aanvankelijk voor Abrahams JHWH, vervolgens voor Jezus’ Vader en ten slotte voor Allah – drie godheden die, in verbitterde onderlinge jaloezie verwikkeld, strijden niet alleen om religieuze hegemonie, maar ook om de profane en politieke macht?

    Wat is quiëtisme?

    Hans van Dam - 27 maart 2025

    Over het stillen van de wil.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Het pad uit het woord
    • Het jaar 2025 – dag 128 – eigen vrijheid eerst
    • Boeken – De Vallei van Troost
    • ‘Gebruik de rechter niet als zondebok voor falend beleid’
    • Boeddha’s pleegmoeder is een voorbeeld voor boeddhisten op Moederdag

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.