De literatuur ontleent haar thema’s vaak aan de leerzame momenten in het persoonlijk leven of in de historische gebeurtenissen dit zich voor je ogen voltrekken. Open deur, weet iedereen, anders koop je zo’n boek toch niet?
Leerzaam moment? Wil de mens wel leren wanneer de wereld veelzijdiger, complexer, mooier maar in verschillende opzichten ook gevaarlijker wordt? Aan die vraag moest ik denken toen ik Opgestaan van de grond van Nobelprijswinnaar José Saramago las. En dat in de tijd van oorlogen van Rusland versus Oekraïne, Israël versus Hamas, burgeroorlogen in Afrika en nieuwe grote geopolitieke conflicten die dreigend hangen aan de horizon. Wat kan de schrijver hier verder aan doen, meer dan het conflict voorspiegelen en naamloos gedode mensen alsnog met ‘hun literaire grafsteen’ tot leven brengen?
Sommige schrijvers schrijven dan zo ‘imponerend’ dat onderliggende structuren van hun wereld zichtbaar worden. Hun wereld, de beleving van de wereld en werelden. Zij kunnen daarmee bijdragen aan bewustwording. Of praktisch ervan leren, bijvoorbeeld dat je ook iets met die kennis kunt doen. Altijd te weinig, beperkt natuurlijk. Maar toch, kijk bijvoorbeeld naar wat Saramago schrijft in genoemd boek. Het legt de historische structuur van de klassenstrijd in Portugal en Spanje bloot. Vanuit het perspectief van de strijdende landarbeiders. De mens die gekluisterd leeft maar dat niet langer accepteert. In dit geval de boeren, die voeren in de gekozen passage een strijd over de betekenis van de grond, van wie die is en of dat zo moet blijven. De boeren en arbeiders die de kluisters van zich af willen werpen, zij rukken op. Lees maar hoe Saramago de opmars duidt:
‘Die uit het noorden zeggen, Ieder voor zich en God voor ons allen, wij willen geen verbonden, we komen van ver en kunnen hier niet oorlogje gaan voeren met de baas, wij willen werken. Die uit het zuiden zeggen, Daar komt niks van in. Die uit het noorden zeggen, O, jawel. Die uit het zuiden zeggen Dit is ons land. Die uit het noorden zeggen, Maar jullie willen het niet bebouwen. Die uit het zuiden zeggen, Niet voor dit loon, nee. Die uit het noorden zeggen, Wij accepteren dat wel. De rentmeester zegt, Genoeg geluld, ga eens wat achteruit en laat die mensen werken. Die uit het zuiden zeggen, Ze komen er niet door.’
Uit Opgestaan van de grond, (Uitgeverij J.M. Meulenhoff, Amsterdam 2008, pag. 33-34).
Kun je zo in één alinea een boek van 385 pagina’s goed samenvatten? Niet natuurlijk. Maar zichtbaar wordt dat Saramago een meester is in het samenvatten van structurele maatschappelijke processen, dialectisch, met herkenbare stereotypen, waarmee heel de sociale strijd van de boerenbeweging versus het feodale en patriarchale stelsel wordt samengevat. Vul de voorbeelden maar in, die de strijd voor het land, als strijd voor het leven samenvatten.
Strijd voor de aarde, voor het vruchtbare land, voor een eerlijk inkomen. Deze thema’s kunnen ook toegepast worden op het heden. Het draaide in de strijd voor vrijheid, voor vrijwording om de grond die de basis vormt van voedsel, de voedselketen, de macht en supermacht verdeeld over groepen, identiteiten en volkeren. In zijn boek duidt Saramago alle aspecten van de beweging voor vrijheid aan, concreet met betrekking tot de arme boerenarbeiders in Portugal en Spanje. En hun gezinnen.
Maar óók: daar waar de vrijheid en productiemogelijkheden groeien ontstaat als resultaat ook het groeiend verschil, zoals van de machthebbers die zich losgemaakt hebben van het reële leven en overmatig profiteren van de opbrengsten. Waar rijkdom ontstaat, ontstaat parallel ook de tegenspraak, belichaamd door de profiteurs die het volk wegduwen. En dat is zo tot op de dag van vandaag. Schaarste en ongelijkheid dragen het onderliggende conflict. Zo, als structuur gezien ontstaan bij nieuwe schaarsten nieuwe machthebbers. Die trachten een deel van de productieve grond te beheersen, inclusief de arbeiders, op het land en in de fabriek.
Nieuwe tijd, nieuwe macht, tegenover democratische verworvenheden. De aarde, de rijke grond, van wie is die? Die vraag zit verstopt in het hedendaagse grijpen van de macht. Zie Rusland, dat de Oekraïense grond wil bemachtigen. In de nationalistische inzet spreekt men zelfs over heilige grond, de kerk moet een blijvende ideologie presenteren, een stabiliserend verhaal over de heiligheid van de grond, een religieus thema voor het aardse tranendal, een ideologie die het land inclusief haar voorgeschiedenis en machtsdelingen tracht te beheersten. Het speelt of speelde in vele of alle culturen.
En nog steeds. Zie de machtswellust van de vroege Russische tsaren. Concreet gaat het om de grond in de strijd tussen Rusland en Oekraïne. Concreet was ook de welbewuste ideologie van sommige Zionisten aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Zij propageerden de verovering van het Palestijnse land. Grond = fundering van de macht, een basis om dat fundament verder te laten groeien.
Tot op de dag van vandaag. Dat maakt de eerlijke verdeling tussen de optredende groepen en staten zo moeilijk, of zelfs onmogelijk. De verhalen van andere groepen of identiteiten worden niet herkend en daarom verworpen. Bij nieuwe conflicten zullen vergelijkbare structuren herkenbaar worden. De strijd om de grond is de strijd om de macht. Vice versa. Bij de strijd om grondstoffen speelt dat over de hele wereld mee. Deze machtsstrijd kan de ecologische strijd enorm blokkeren. Het vraagt om democratische tegenmacht, de noodzaak van een sterke Volkerenbond, een sterkere Verenigde Naties.
Wat laat de literatuur zien? Bij het citaat uit Saramago? Het voorbeeld laat de verknoping van arbeid, vrijheid, macht, bezit en grondstoffen zien. Duurzaamheid moet dan ook samengaan met vrijheid, democratie, eerlijkheid etc. Noem het hele verhaal maar dat nu speelt en we kunnen herkennen in Saramago’s voorbeeld.
Wat maakt de onderliggende structuur zo taai, de totaal buitensporige inzet van duizenden levens van jonge mensen, jongens en meisjes? Macht en grond. Dat zal menig milieuactivist of politiek activist ook kunnen herkennen. Zie nu de bombardementen van Israël op Gaza. Die komen óók neer op zo’n verwoesting dat Israël er bezit van kan nemen. Bezit van platgegooide aarde, die geen boer of een andere natie zonder geweld terug kan pakken.
Saramago’s boek heet: ‘Opgestaan van de grond’. Het is – behalve een mooi geschreven boek – een rijk inzicht bij de analyse van de eenheid van grond, mensen en macht. Mensen en macht. Het lijken twee onvergelijkbare grootheden. Maar de structuur van beheersing van land en grond is in beide sterk aanwezig. Het gaat om veel meer dan om ethiek in het algemeen!
