De omgekeerde wereld

In de paar jaar die ik doorbracht bij de Hart van Nederland-sangha in Utrecht begonnen wij onze bijeenkomsten met boeddhistische heilgymnastiek. ‘Bewegen in aandacht’ behoort tot het vaste programma dat in Plum Village, het Franse centrum van de Thich Nhat Hanh-beweging, aan sanghabegeleiders wordt aangeleerd. De Hart van Nederland-sangha behoort tot de beweging van Thich Nhat Hanh.

Uiteindelijk heb ik ervoor gekozen terug te keren naar het Zen Centrum Amsterdam, waar ik ooit mijn eerste stappen als stroombetreder zette. Ik miste het vaste ritueel en de dharmales, maar door mijn excursie naar Utrecht ben ik vrijer komen te staan tegenover de geloofszekerheden van het type Japanse zen dat in Amsterdam wordt beoefend. Vooral het Dogen-dogma dat alleen in zazen (zitmeditatie) een vorm van bevrijdende spirituele realisatie zich over beoefenaars kan uitstorten, neem ik tegenwoordig met een forse korrel zout. Dogma’s vloeken om te beginnen met de geest van zen, maar er is nog een reden waarom ik vraagtekens plaats bij dit onderdeel van Dogens gedachtengoed.

En die reden is yoga, het veel oudere Indische broertje van de in oorsprong Chinese zen. Samen met mijn leraar beoefen ik de yoga eenmaal per week thuis, in aandacht en op het tempo van de ademhaling. Stel je voor dat je in seiza (onderbenen gevouwen onder het meditatiekrukje) zit en je bovenlichaam naar voren beweegt, je handen met de vingers gespreid onder je schouders rustend op de vloer. In deze gekantelde vorm van zazen kun je, in aandacht en op geleide van de ademhaling, bewegingen maken die even goed als in de statische zazenhouding ervaringen kunnen teweegbrengen van anatman, spirituele gelijkmoedigheid en boeddhanatuur (de nuchtere ontmoeting met het oorspronkelijk gelaat zonder de onboeddhistische metafysische speculatie die ik eerder heb aangeduid als leegteverdwazing). Yoga is de omgekeerde wereld van zen met precies dezelfde realisatiemogelijkheden. Yoga is subtieler en omvattender dan de zenreidans van de kinhin, het aandachtslopen in slow motion dat bij wijze van afwisseling plaatsvindt tussen de zitmeditatiesessies door.

Er zijn verschillen. Wanneer mijn yogaleraar mij uitnodigt om op geleide van de ademhaling mijn liggende hoofd op een kussentje naar links en dan naar rechts te bewegen, en wat ik zie telkens aandachtig in mij op te nemen, dan raak ik in verwarring, Links kijk ik naar een bronzen beeld in een kast vol met kunst en rechts naar een poot onder een kast. Dit verschilt van de blik in zazen op één punt gevestigd te houden. Mijn yogaleraar is geen boeddhist, maar zijn opmerking dat deze oefening uiteindelijk leert om de ogen, het gezichtsveld en de waarneming van het ‘object’ van elkaar te onderscheiden, klinkt heel boeddhistisch.

De eerste tien minuten van een uur lang yogales, mediteren we op mijn verzoek soms wel. Na afloop van het lesuur evalueren we de oefeningen. Dan kan het voorkomen dat hij mij nogmaals in zazenhouding laat plaatsnemen en mij van advies dient over verbetering van die houding, kin wat naar achteren, nek iets verlengen, spieren in het aangezicht verder ontspannen. Dit krijg je er in de zendo niet bij.

Mijn yogaleraar is, zoals gezegd, geen boeddhist, maar draagt wel de belangstelling voor en de kennis van de boeddhistische yogabenadering in zich mee. Mijn inbreng over de grondervaringen van zen en zazen leveren tijdens de evaluatie een feest van herkenning op. Zo leren we van elkaar in een wederzijdse ontmoeting van open geest. In deze omgekeerde vorm beoefen ik wekelijks yoga als zen en vice versa. Ik ben tot yoga gekomen doordat mijn ziekte (chronische sarcoïdose) onder meer tot verstoring van mijn bloedcirculatie leidt. Yoga heeft dan meer mogelijkheden dan de traditionele hart-longrevalidatie en het statische zazen. Toch zou het ook voor gezonde zenbeoefenaars een idee kunnen zijn om in aansluiting op de zitmeditatie yogaoefeningen te doen. Er zou een wereld voor ze kunnen opengaan.