Op zijn 90e zet de Dalai Lama nog steeds een onzekere toekomst uit

Zijn onlangs aangekondigde opvolgingsplan volgt op tientallen jaren van evenwicht tussen verzet en diplomatie van de Tibetaanse spirituele leider.

De Dalai Lama wordt zondag 90 jaar, een mijlpaalverjaardag voor de spirituele leider die van nederige afkomst in het destijds afgelegen, ontoegankelijke ‘Dak van de Wereld’ uitgroeide tot wereldstaatsman en boeddhistisch leider aan het hoofd van een van de langste geweldloze verzetsbewegingen in de geschiedenis.

Zoals hij meer dan tien jaar geleden had beloofd, kondigde de Dalai Lama aan de vooravond van zijn 90e verjaardag aan dat het instituut van de Dalai Lama zal worden voortgezet door een opvolger – een opvolger die volgens hem zou worden gekozen door zijn non-profit en niet door de Chinese regering. Beijing zegt op zijn beurt dat de selectie moet voldoen aan de Chinese wet.

Tijdens een evenement waarmee de viering van zijn verjaardag begon, dacht de Dalai Lama meer na over de connecties van zijn leven als leider dan over de spanningen.

Gedurende mijn hele leven heb ik gewerkt voor het welzijn van het Tibetaanse volk, het behoud van de Dharma en voor het geluk van allen,’ zei hij. ‘Ik heb dialogen en discussies gevoerd met wetenschappers en vele vertegenwoordigers van de wereld, en ik heb diepe, inzichtelijke relaties opgebouwd met mensen over de hele wereld. Als gevolg daarvan beschouw ik mijn leven tot nu toe als zeer zinvol en diep vervullend.’

Erkenning, invasie, ontsnapping

Voor de man die op 6 juli 1935 werd geboren als Lhamo Thondup in het kleine gehucht Taktser in de historische Amdo regio in het noordoosten van Tibet, begon de reis naar spiritueel leiderschap op tweejarige leeftijd, toen een groep Tibetaanse monniken, volgens oude voortekenen en reïncarnatietradities van het Tibetaanse boeddhisme, in zijn dorp aankwam op zoek naar de 14e Dalai Lama. Na het overlijden van de 13e Dalai Lama in 1933 hadden zoekteams zich over Tibet verspreid naar aanleiding van gemelde tekenen en visioenen – waaronder het hoofd van de gebalsemde 13e Dalai Lama dat van zuidoost naar noordoost draaide om aan te geven waar zijn opvolger zou worden gevonden.

De vroegrijpe jongen herkende voorwerpen die toebehoorden aan de 13e Dalai Lama correct. Na zijn erkenning reisde hij in 1939 met zijn familie naar de Tibetaanse hoofdstad Lhasa, waar een jaar later op 22 februari 1940 zijn officiële inhuldigingsceremonie werd gehouden – het begin van een leven dat de Chinese invasie van Tibet, de geboorte van een wereldwijde beweging van vreedzaam verzet in ballingschap en de wereldwijde verspreiding van het Tibetaans boeddhisme zou omspannen.

De kindertijd van de jonge Dalai Lama eindigde abrupt in 1950 toen het Volksbevrijdingsleger (PLA) van het Chinese communistische regime Tibet binnenviel. Hij was nog maar 16 toen hij het volledige wereldlijke en spirituele leiderschap van zijn natie op zich nam toen Chinese troepen het slecht uitgeruste leger van Tibet overrompelden. Bijna tien jaar lang zocht hij toenadering tot de nieuwe communistische machthebbers in China. In 1954-55 reisde hij zelfs naar Peking om voorzitter Mao Zedong te ontmoeten.

Maar Mao’s huiveringwekkende opmerking aan hem – dat ‘religie vergif is’ – onthulde de onmogelijkheid van die hoop en was een voorbode van de religieuze en culturele vernietiging die volgde tijdens de Culturele Revolutie. Toen de guerrillaoorlog in Tibet uitbrak en de spanningen een breekpunt bereikten, werd het ondenkbare onvermijdelijk.

Op 10 maart 1959 omsingelden duizenden Tibetanen het zomerpaleis van de Dalai Lama in Lhasa uit angst voor Chinese plannen om hun geliefde leider te ontvoeren. Zeven dagen later, onder dekking van de duisternis en vermomd als soldaat, begon de 23-jarige Dalai Lama aan zijn legendarische vlucht over de Himalaya naar India. Time Magazine zou zijn vlucht later kopteksten als ‘God-King in Ballingschap’.

De Dalai Lama reisde alleen ’s nachts om Chinese patrouilles te ontwijken met een groep van 100 familieleden, ministers uit het kabinet en Tibetaanse guerrilla’s. Na twee schrijnende weken kwam hij aan in India. Tibetaanse toegewijden spraken later over mist en wolken die het vluchtgezelschap van de Dalai Lama leken te beschermen tegen ontdekking door Chinese vliegtuigen. Of het nu goddelijke interventie of het gelukkige weer was, de ontsnapping sprak wereldwijd tot de verbeelding.

Geschenk van democratie

Toen de Dalai Lama als vluchteling in India aankwam, stond hij voor een ongekende uitdaging: 80.000 ontheemde Tibetanen leiden die hem in ballingschap waren gevolgd en tegelijkertijd de hoop op vrijheid van Tibet levend houden.

In plaats van een traditionele monarchie in ballingschap te vestigen, koos hij voor een revolutionair pad: het Tibetaanse volk democratie schenken. In februari 1960, op het heilige boeddhistische bedevaartsoord Bodh Gaya in de Indiase deelstaat Bihar, schetste de Dalai Lama zijn visie op democratisch bestuur.

Later dat jaar richtte hij het eerste gekozen vertegenwoordigende lichaam in de Tibetaanse geschiedenis op, waarbij de leden – die de verschillende sekten van het Tibetaanse boeddhisme en Tibet’s drie historische provincies Kham, Amdo en U-Tsang vertegenwoordigden – hun eed aflegden op 2 september, een dag die sindsdien wordt gevierd als ‘Tibetaanse Dag van de Democratie’.

De democratische transformatie is de afgelopen vijf decennia in een stroomversnelling geraakt met de goedkeuring van het Handvest van Tibetanen in ballingschap door het Tibetaanse parlement in ballingschap in 1991, de oprichting van de Tibetaanse Hoge Justitiële Commissie als rechterlijke arm van de Tibetaanse regering in 1992 en de eerste rechtstreekse verkiezingen van de Tibetaanse politieke leider door Tibetanen in ballingschap in 2001.

Het belangrijkste moment in de democratische hervorming van de Dalai Lama kwam in de vorm van zijn historische overdracht van alle politieke bevoegdheden in 2011 aan de democratisch gekozen leider van de Tibetaanse regering in ballingschap, bekend als het Centraal Tibetaans Bestuur (CTA).

‘Sinds de vijfde dalai lama, Ngawang Lobsang Gyatso, hebben de dalai lama’s zowel het spirituele als het wereldlijke bestuur over Tibet op zich genomen. Aangezien ik de veertiende in lijn van die instelling ben, is het zeer gepast dat ik op eigen initiatief, gelukkig en met trots, een einde maak aan het dubbele gezag van de dalai lama’, zei de dalai lama in maart 2011 toen hij de overgang aankondigde.

Hij voegde eraan toe dat ‘de heerschappij van koningen en religieuze figuren achterhaald is’ en dat Tibetanen ‘de trend van de vrije wereld moeten volgen, namelijk die van de democratie’.

Lobsang Sangay werd in 2011 de eerste democratisch gekozen politieke leider, of Sikyong, van het Centraal Tibetaans Bestuur. In 2021 won Penpa Tsering, die eerder voorzitter was van het Tibetaanse parlement in ballingschap, de presidentsverkiezingen en nam het stokje over van Sangay in wat de eerste machtsoverdracht was sinds de aankondiging van de Dalai Lama in 2011.

‘Het besluit om mijn macht over te dragen is ook een onderdeel van het bevorderen van het democratiseringsproces,’ zei de Dalai Lama.

Naast democratische hervormingen heeft de Dalai Lama een van ’s werelds meest succesvolle vluchtelingengemeenschappen opgebouwd om de Tibetaanse manier van leven in stand te houden – van de Tibetaanse nederzettingen in India, Nepal en Bhutan tot een groeiende diaspora verspreid over landen in Noord-Amerika, Europa, Australië en Azië.

Vanaf zijn eerste dagen in ballingschap richtte de Dalai Lama zich op het oprichten van scholen voor Tibetaanse kinderen. Een uitgebreid onderwijssysteem stelde Tibetaanse studenten in staat om hun geschiedenis te leren en hun taal, religie en cultuur te behouden, terwijl ze gelijke tred hielden met de moderne vooruitgang en behoeften.

Hij richtte het Tibetaans Instituut voor Uitvoerende Kunsten op in 1959; creëerde het Centraal Instituut voor Hogere Tibetaanse Studies als de belangrijkste universiteit voor Tibetanen in India in 1967; en steunde de oprichting van honderden kloosters en nonnenkloosters in ballingschap om de Tibetaanse religieuze tradities te behouden – waarvan de grote meerderheid in verschillende delen van India te vinden is.

Middenweg benadering

Tot 1985 reisde de Dalai Lama zelden buiten India. Maar omdat hij inzag dat het voortbestaan van Tibet afhing van internationale steun, begon hij aan een ongekende campagne – 60 internationale reizen tussen 1986 en 1999, waarbij hij jaarlijks gemiddeld 10 landen bezocht. Hij ontmoette wereldleiders, changemakers, beleidsmakers, geleerden, kunstenaars en activisten om de Tibetaanse strijd wereldwijd onder de aandacht te brengen.

In 1989 ontving hij de Nobelprijs voor de Vrede voor zijn ‘vreedzame oplossingen gebaseerd op tolerantie en wederzijds respect’, waarmee hij zijn status als internationale morele autoriteit verstevigde.

Andere belangrijke onderscheidingen zijn de 2007 Congressional Gold Medal, de hoogste burgerlijke onderscheiding die door het Amerikaanse Congres wordt uitgereikt, de 2012 Templeton Prize voor bijdragen aan spiritueel begrip en de 1959 Ramon Magsaysay Award voor gemeenschapsleiderschap. De 12e Algemene Vergadering van de Aziatische Boeddhistische Conferentie voor Vrede kende hem unaniem de titel ‘Universele Opperste Leider van de Boeddhistische Wereld’ toe.

De opgang van de Dalai Lama tot ’s werelds meest zichtbare en gewaardeerde ambassadeur van het boeddhisme was even opmerkelijk als weloverwogen.

Toch overstijgt zijn impact en aantrekkingskracht religie. Met zijn aanstekelijke lach, warme humor en lessen over het bevorderen van morele waarden, innerlijk geluk en religieuze harmonie, maakte hij oude boeddhistische wijsheid relevant voor een modern publiek.

Stadiongrote menigten verzamelden zich voor zijn lessen. Zijn boeken werden bestsellers. Zijn ontmoetingen met wereldleiders zorgden voor wereldwijde krantenkoppen, zelfs toen ze boze reacties uitlokten van de Chinese regering.

Een cruciaal moment in de Tibetaanse strijd kwam in 1987-1988, toen hij in 1987 zijn ‘Vijfpunten Vredesplan’ presenteerde aan de Human Rights Caucus van het Amerikaanse Congres. Later werkte hij het uit in het Europees Parlement op 15 juni 1988 als het ‘Voorstel van Straatsburg’, waarin hij de ‘Middenweg-aanpak’ introduceerde die de basis vormde voor de onderhandelingen tussen de gezanten van de Dalai Lama en de Chinese regering in verschillende gespreksronden.

In plaats van onafhankelijkheid voor Tibet te eisen, roept de ‘Middenweg’-benadering van de Dalai Lama op tot betekenisvolle autonomie voor alle Tibetanen die in de drie traditionele provincies van Tibet wonen binnen het kader van de Volksrepubliek China – een autonomie die de bescherming en het behoud van de Tibetaanse cultuur, religie en nationale identiteit mogelijk maakt.

Tussen 2002 en 2010 vonden negen formele gespreksronden en één informele ontmoeting plaats tussen zijn gezanten en Chinese functionarissen, maar deze leidden niet tot een doorbraak. Chinese functionarissen verwierpen voorstellen van de Tibetaanse delegatie voor meer autonomie voor Tibet binnen China.

‘Mijn hele leven heb ik gepleit voor geweldloosheid. Ik heb mijn uiterste best gedaan om de begrijpelijke impulsen van gefrustreerde Tibetanen te beteugelen… Vooral sinds onze rechtstreekse gesprekken met Beijing na mijn ballingschap in 1979, heb ik al mijn morele autoriteit en invloed bij het Tibetaanse volk gebruikt om hen te overtuigen om een realistische oplossing te zoeken in de vorm van een echte autonomie binnen het kader van de VRC,’ schreef de Dalai Lama in een nieuw boek dat in maart 2025 werd gepubliceerd.

‘Ik moet toegeven dat ik diep teleurgesteld blijf dat Beijing ervoor heeft gekozen om deze enorme tegemoetkoming van de kant van de Tibetanen niet te erkennen en heeft nagelaten om te profiteren van het echte potentieel dat het bood om tot een blijvende oplossing te komen,’ zei hij.

Verschillende regeringen, waaronder die van de Verenigde Staten en Europese landen, hebben er herhaaldelijk bij China op aangedrongen om de dialoog met de vertegenwoordigers van de Dalai Lama te hervatten voor een vreedzame oplossing van de Tibetaanse kwestie. Maar Beijing blijft hem en de CTA ‘separatisten’ noemen en sluit gesprekken over de eis voor meer autonomie voor Tibet uit.

‘Elk contact of gesprek [met een vertegenwoordiger van de Dalai Lama] zal alleen gaan over de persoonlijke toekomst van de 14e Dalai Lama zelf, of hoogstens een handvol mensen dicht bij hem, niet over de zogenaamde ‘hoge mate van autonomie voor Tibet’,’ zei een woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken vorig jaar toen hij de voorwaarden schetste voor een mogelijke hervatting van de gesprekken over Tibet.

Zijn opmerkingen weerspiegelen de toegenomen aandacht van Beijing voor de kwestie van de reïncarnatie van de Dalai Lama, inclusief het verkennen van alle mogelijkheden om controle te krijgen over de selectie van een opvolger in het kader van de inspanningen om legitimiteit te krijgen over de bezetting van Tibet en gezag over de boeddhistische bevolking wereldwijd.

Maar in zijn recente memoires getiteld ‘Stem voor de Stemlozen’ schreef de Dalai Lama dat zijn opvolger geboren zal worden in de vrije wereld – wat hij omschreef als buiten China.

‘Omdat het doel van een reïncarnatie is om het werk van de voorganger voort te zetten, zal de nieuwe dalai lama in de vrije wereld geboren worden, zodat de traditionele missie van de dalai lama – dat wil zeggen, de stem zijn voor universeel mededogen, de spirituele leider van het Tibetaanse boeddhisme en het symbool van Tibet dat de aspiraties van het Tibetaanse volk belichaamt – zal worden voortgezet,’ schreef hij.