Twee maanden terug vierden we Vesak oftewel de dag dat Gautama een verlichte, een Boeddha, werd. Na een aantal dagen reflecteren en een lange voettocht van Bodhgaya naar Sarnath ontmoette hij twee maanden later zijn vijf vroegere metgezellen, en gaf de eerste leerrede oftewel de Dhammacakkappavattana soetra . Die hebben we vanochtend ook gezamenlijk voorgelezen. In de volksmond heet die soetra te gaan over ‘de vier edele waarheden’, maar zowel die term als de achtergrond wordt vaak verkeerd begrepen. Vandaar eerst terug naar een paar lessen uit mijn Vesak-gedachten, die kun je hier terugvinden.
“Gautama’s gepieker werd beïnvloed door ervaringen met ziekte, ouderdom en dood. De aanblik van een bedelmonnik gaf hem de inspiratie dat de problemen rond ziekte/ouderdom/dood misschien wel oplosbaar waren. Of tenminste dat het spirituele pad je leerde beter met het leven om te gaan dan het ‘gelukkige’ bestaan als rijkeluis-prins. Hij zocht échte wijsheid en deed dat omdat hij zich realiseerde dat ziekte etc. onontkoombaar waren, maar dat in onze houding tegenover gezond-en-eindig leven het probleem lag.”
Inherent onbevredigend (Dukkha)
De term ‘edele waarheid’ is niet onjuist maar brengt soms verwarrende connonaties met zich mee. Vandaar dat ik in navolging van mijn gewaardeerd leermeester Dhammaketu kies voor ‘Vier inzichten in de werkelijkheid’. En die lijst, voor het eerst uitgesproken in het hertenpark, begint met Dukkha.
“Lijden” of “Alles is lijden” wordt vaak als vertaling gebruikt maar die kent te veel nadelen. Boeddha vertelt ons immers niet dat alles gebaseerd is op ziekte, ouderdom en dood en dat het leven een inherent tranendal is. Neen, hij erkent ruimhartig dat er gelukzalige ervaringen bestaan en dat die evenzeer je leven kunnen bepalen als het weten dat je ooit ziek, oud en tussen zes planken zult eindigen. Maar hij stelt dat beide soorten ervaringen, vervelende en fijne, een stuk beter worden als je er realistisch mee omgaat. En dus weet wat er tijdelijk aan kan zijn en wat ‘permanent’. Met andere woorden: Dukkha is weten dat je bestaan in principe op drijfzand gebouwd is, maar langzaamaan op rotsgrond kan gaan leunen. Het is erkennen dat het leven inherent onbevredigende kanten heeft. Maar om dat proces in gang te zetten zul je eerst moeten erkennen wat er mis is aan de normale denkwijzen van de mensheid. De latere soetra’s onderscheiden drie soorten Dukkha; zoals je vaker gemerkt zult hebben kennen teksten soms ontelbare aantallen rijtjes, o.a. omdat het hielp ze eeuwenlang mondeling over te dragen.
- De directe ervaring van ziekte, of verlies van dierbaren, of gedwongen moeten omgaan met ‘lastige’ sujetten. Dus de engere betekenis van het woord ‘lijden’, in Pali dukkha-dukkha.
- Gelukzalige ervaringen die toch een ondertoon hebben van ‘dit kan niet eeuwig zo duren’, of in bredere zin het onvermogen om veranderingen te accepteren. In Pali Viparinama-dukkha Dat knagende gevoel is meer realistisch dan de illusie van blijvend geluk, dus het kan ons eigenlijk helpen om op zoek te gaan naar een betere levensstijl.
- Die zoektocht zal ons echter ook langzaamaan doen inzien hoe diepgaand de illusies van het gewone leven zijn. En dat noemen we dan existentieele Dukkha (Sankhara-dukkha), als we dat ervaren gaan we op zoek naar koerswijzigingen in plaats van lapmiddelen…
Oorzaak van onbevredigdheid
De oorzaak van het ervaren van onbevredigdheid is begeerte of gehechtheid. Alles wat we ervaren en bezitten en fijn vinden willen we ‘voor eeuwig’; en wat we niet fijn vinden duwen we van ons af. De kunst is dus loslaten, dingen met minder hechting doen en juist ervan genieten in de realisatie wat er tijdelijk is. In feite is het erkennen van het eerste inzicht, de onbevredigdheid der dingen, al een hele stap de goede kant uit. Want door die onbevredigdheid zie je dat je ze desondanks tóch najaagt, vanuit een diepe begeerte (ook wel dorst of tanha). Net als bij Dukkha zijn er drie soorten, hou je vast voor het volgende rijtje:
- kāma-taṇhā: wens tot (meer) zinnelijk genot
- bhava-taṇhā (de dorst naar blijvend bestaan): koste wat het kost vasthouden aan de aangename dingen in ons leven, zonder te kunnen accepteren dat alles veranderlijk is.
- vibhava-taṇhā (de dorst naar jezelf achter het behang kunnen plakken): koste wat het kost alle onaangename dingen van ons wegduwen en vermijden.
Zodra je bewust wordt van die innerlijke dorst, van dit vastbijten in dingen die juist een losse benadering eisen, ben je in staat stapje voor stapje die losheid te introduceren. En daarmee open je jezelf naar het derde inzicht in de werkelijkheid…
Overstijgen van onbevredigdheid
Natuurlijk kwam Boeddha niet ver bij zijn ex-vrienden met deze constateringen; sterker nog dat hadden ze zelf wel kunnen bedenken, vonden ze. Pas toen hij meldde dat hij zelf uiteindelijk het ‘wondermiddel’ gevonden had waar ze gezamenlijk jaren naar gezocht hadden, spitsten ze hun oren. Dat wondermiddel noemde Boeddha Nirvana (uitdoving). Een prima term in de Indiase context van toen, maar zoals later bleek in vele andere culturen potentieel verwarring zaaiend. Vandaar dat de algemene term ‘Verlichting’ beter past. Dat is niet het stralend door de straten lopen met een aura om je hoofd, maar simpelweg handelen vanuit volmaakte wijsheid en volmaakt mededogen. Wie nirvana ervaart is één met de mensen en andere levende wezens om hem/haar heen, en accepteert alle onvermijdelijke veranderlijkheid in het leven.
Je ziet het, ook dit is een weg van duizend treden; het kostte Siddhartha, onder relatief gunstige condities, 6 jaar van keihard fulltime werk om Verlicht te worden. Zelf zie ik het ook niet als een zwart-wit doel om in dit leven wel of niet te bereiken. Mijn doel, geïnspireerd door Boeddha en vele latere volgers, is om elke dag een stukje meer wijsheid en een stukje meer mededogen te ontwikkelen. Prima toch?
Het pad naar overstijgen
Om zijn kritische publiek toen én nu nog wat meer te overtuigen werkte Boeddha het bereiken van verlichting nog wat nader uit. In die eerste soetra bleef het Achtvoudig Pad, want dat is dat vierde inzicht, beperkt tot 2500 jaar oude ‘bullet points’. Lichtelijk verbazingwekkend, omdat de vijf asceten hieraan blijkbaar voldoende hadden om zich te laten overtuigen. Omdat je er boeken over vol kunt schrijven, wat voorbij het thema van deze Dharmadag gaat, houd ik het bij moderne bullet points oftewel een oneliner voor elk van de acht delen van het Pad. Die slechts beperk sequentieel bedoeld zijn, vaak doe je er parallel een aantal. De bewoording hier komt uit http://www.de3juwelen.org/project/visie-en-transformatie/ en wijkt iets af van wat in de soetravertaling die ik boven citeer.
- Volkomen visie. Een stukje inzicht, nog zonder hoofdletter, dat er best wat waars zit in wat de ouwe Gautama zegt en dat we dat maar eens voor onszelf moesten gaan proberen…
- Volkomen emotie. Hier zet je het verstandelijke plan tot zelfonderzoek en je leven aanpassen om in iets dat je vanuit de grond van je hart gaat doen.
- Volkomen spraak. Beoefenen van waarachtige, hartelijke, hulpvaardige en harmonieuze spraak om eens wat te noemen; wie lust er nog peultjes [grinnik]?
- Volkomen handelen. Dit zijn ethische voornemens zoals de vijf leefregels, waarvan volkomen spraak er overigens één van is.
- Volkomen levensonderhoud. Oftewel een wijze van je geld verdienen dat zoveel mogelijk in lijn is met interpretatie van boeddhistische ethiek; en daardoor zal het eerder een roeping zijn dan zomaar een beroep.
- Volkomen inspanning. Dit is jezelf zodanig leren kennen dat je vervolgens je ethisch gedrag kunt bijsturen richting de correcte wijsheid en mededogen.
- Volkomen gewaarzijn. Dit is (ontwikkelen van) een diep soort achtzaamheid, waardoor ook veel van de andere stukjes achtvoudig pad makkelijker worden. Zoals gezegd, ‘vaak doe je er parallel een aantal’.
- Volkomen samadhi. Oftewel een geconcentreerd bewustzijn dat past bij diepe wijsheid en mededogen.
De vier inzichten hier en nu
Tot zover enig reflectiewerk voor Dharmadag over waar het allemaal mee begon: de vier Inzichten, en het Achtvoudig pad dat je helpt die inzichten langzaamaan tot meer realiteit in je leven te brengen. Veel wijsheid op je pad gewenst!
