• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Elfde jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • André Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Eelco van der Meulen
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Ramo de Boer
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
  • Privacy

Home » Achtergronden » Gelijkmoedigheid kan bij doorsnee Nederlanders niet op veel sympathie rekenen

Gelijkmoedigheid kan bij doorsnee Nederlanders niet op veel sympathie rekenen

14 januari 2022 door Paul Boersma

Gelijkmoedigheid is een kernbegrip in het boeddhisme, maar kan bij de doorsnee Nederlander niet op veel sympathie rekenen. Tijd om enkele misverstanden op te helderen.

Allereerst is het goed vast te stellen dat het niet mogelijk is om resultaatgericht naar gelijkmoedigheid te streven. Wat dat betreft staat zij op dezelfde hoogte als verwante begrippen zoals geluk en innerlijke vrijheid. Als ik gelukkig, gelijkmoedig of innerlijk vrij wil zijn, kan ik daar wel naar streven, maar alleen indirect: door het einddoel weer los te laten.

Het resultaatgerichte streven zelf heeft een vernietigende invloed op het nagestreefde doel. Als ik het resultaat per se wil, kan ik al niet meer  gelijkmoedig, gelukkig of vrij zijn. Mijn gehechtheid aan het resultaat verhindert het resultaat. Indirect streven kan wel. We kunnen bijvoorbeeld het besluit nemen om te gaan mediteren in de wetenschap dat we daarmee de kans op geluk, gelijkmoedigheid en vrijheid vergroten. Maar de garantie dat we na de meditatieretraite gelukkig, gelijkmoedig en vrij te voorschijn komen is er nooit, en tijdens de meditatie is het denken aan het gewenste resultaat fnuikend: ons streven beperkt zich tot het zo continu mogelijk oplettend zijn.

En zijn er na de meditatie ‘resultaten’ te bespeuren,  dan blijken ze nooit door ons afgedwongen te zijn, maar in de schoot geworpen vruchten. Een christen zou kunnen spreken van genade, een boeddhist uit het Verre Oosten van de boeddhanatuur, die eindelijk naar voren kan treden  als de verhullende persoonlijkheid opzij gaat.

Gelijkmoedigheid is dus niet zozeer iets om resultaatgericht naar te streven, als wel iets waarvan we plotseling vaststellen dat het er in zekere mate is geweest. We kunnen achteraf vaststellen dat we in een bepaalde situatie, waarin we vroeger opgewonden werden of ons lieten meeslepen, ons evenwicht hebben behouden. Lang geleden nam ik eens duiklessen op Aruba. De eerste keer dat ik naar beneden ging met de zuurstoffles was ik volkomen verbijsterd. Ik was zo onder de indruk van de lichamelijke effecten, dat de gebaren van de leraar nauwelijks tot me doordrongen.

Maar we hielden vol, en na enige dagen had ik de eerste beginselen onder de knie. De leraar zwom voor me uit, toen ik ineens merkte dat het ademen uiterst moeilijk ging. Mijn zuurstof was op! Dit is een moment waarop het makkelijk is in paniek te raken. De zuurstofmeter had gefaald en mijn leraar was niet in de buurt. Het bijzondere was dat er  geen enkele angst in me was. Ik ging de leraar inhalen en gebaarde met afgesproken tekens welke nood er was. We  losten de zaak op volgens het boekje. Ik kreeg weer lucht  van hem (nog nooit was lucht zo lekker) en we stegen naar de oppervlakte.

Dit voorbeeld laat meteen zien dat gelijkmoedigheid een wenselijke eigenschap is. Ze is zelfs levensreddend, want paniek kan in zulke situaties de biologische dood tot gevolg hebben. Dit argument is voor bijna iedereen overtuigend; voor degene die een spiritueel pad is opgegaan komt daarbij het argument dat het meegaan met de angst en andere onheilzame emoties de geestelijke dood betekent. Voorbeelden van de levensreddende kwaliteit van gelijkmoedigheid zijn er te over, en kunnen voorgehouden worden aan mensen die met een weerstand ertegen zitten. Zo kom ik nog wel eens mensen tegen, die bang zijn dat als je gaat mediteren je een zombie wordt waar geen emotie meer afkan. Helemaal ongegrond is die vrees niet, zoals we verderop zullen zien, maar bij echte gelijkmoedigheid wel.

Gelijkmoedigheid is een innerlijke eigenschap en behoeft niet in het gezicht uitgedrukt te worden. Een pokergezicht  kan opgezet worden door iemand om zijn kansen in het kaartspel te verhogen. Een strak indianengezicht kan getrokken worden om te laten zien dat men niet om pijn geeft. Een onverstoorbaar gezicht wordt soms door Aziatische monniken getrokken om te laten zien dat zij boven de wereldse zaken staan. Maar in al deze gevallen kan de innerlijke gelijkmoedigheid afwezig zijn. Anderzijds kan deze zich op heel andere manieren uiten, bijvoorbeeld als vriendelijkheid in plaats van boosheid in geval van een kwetsende of hatelijke opmerking van een ander.

En daarmee wordt meteen aangetoond dat de vier zogenaamde Brahmaviharas nauw met elkaar verweven zijn. Dit zijn liefdevolle vriendelijkheid (metta), mededogen (karuna), medevreugde (mudita) en gelijkmoedigheid (upekkha). De eerste drie zijn positieve (heilzame) emoties, die tot ontwikkeling komen als de negatieve (onheilzame) emoties  minder sterk worden. Dat is de reden waarom de aspirant meditator niet bang behoeft te zijn een zombie te worden. Deze drie worden in het boeddhisme zonder onderscheid des persoon geoefend naar alle mensen (en zelfs alle levende wezens) en daar zit een element van gelijkmoedigheid in: we stappen over de voorkeur en afkeer heen die we ten opzichte van de ons omringende mensen hebben. Echte gelijkmoedigheid gaat vaak hand in hand met zeer mensvriendelijke emoties.

Maar laten we het nog even hebben over de onechte gelijkmoedigheid, die haar zo’n slechte naam bezorgen. Een misdadiger wordt nog afschuwelijker als hij zijn daden in koelen bloede verricht. Vaak blijken misdadigers blijk te geven van een volslagen gebrek aan menselijke emoties. Maar dit is geen gelijkmoedigheid. Dit is een verwrongen gevoelsleven ontstaan door jaren lang negeren van emoties. Iemand die echte gelijkmoedigheid ontwikkelt verliest de motieven om misdaden te plegen.

En dan is er nog een minder extreme schijnvorm van gelijkmoedigheid: de onverschilligheid. Deze wordt met name genoemd in de Pali-canon als de indirecte vijand van de gelijkmoedigheid (de rechtstreekse vijand is gehechtheid). Juist doordat zij erop lijkt, en zo de indruk wekt dat alles in orde is, kan zij de echte gelijkmoedigheid in de weg staan. Onverschilligheid, dikhuidigheid, gevoelloosheid, olifantshuid. Het zijn allemaal toestanden waarin slechts schijnbaar voorkeur en afkeer overwonnen zijn. Meestal ligt er een of andere vorm van afkeer onder, zoals teleurstelling of angst om gekwetst te worden. En als we intensief Vipassana gaan doen, ontdekken we dat vroeg of laat. Dan kunnen we ons weer openen.

Uit het voorgaande blijkt wel dat echte en ver doorgevoerde gelijkmoedigheid een zeldzaam verschijnsel is. Dit wordt ook duidelijk als we onze houding tegenover de acht wereldse invloeden nagaan. Dit zijn: winst en verlies, plezier en  pijn, lof en blaam, succes en mislukking. Maakt het ons werkelijk niets uit, of we plezier hebben of pijn, winst boeken of verlies, lof oogsten of blaam, succes hebben of mislukking? Als we deze vraag overwegen, wordt onmiddellijk duidelijk hoe veel we nog op het gebied van de gelijkmoedigheid te leren hebben. Het eerste duo komt iedereen zo nu en dan tegen. De andere drie duiken vaak op in ons werk. Als topschaker heb ik volop de gelegenheid gehad kennis te maken met de pijn van het verlies en de verleiding mezelf op te blazen bij winst. En succes/mislukking en lof/blaam stonden er nauw mee in verband.

Maar iedereen kan voorbeelden in zijn eigen beroep vinden. In feite is het beroepsleven de grootste leermeester in onze westerse maatschappij. De wens om zijn werk goed te doen is de grootste motor in de ontwikkeling der  deugden van de moderne mens. Dat is een troost nadat we hebben ingezien hoe geseculariseerd en ontheiligd onze samenleving geworden is.

Gelijkmoedigheid omarmt het goede en het slechte, het plezierige en het pijnlijke, het geliefde en het ongeliefde. Het stapt heen over verlangen en afkeer. Een symbool ervoor is het beeld van een berg. Ook de berg ondergaat  schijnbaar onbewogen de wisseling der seizoenen, temperaturen en dergelijke. Een verwante metafoor in onze taal is de rots in de branding. Ik kwam bij bikkhu Narada een etymologie tegen van het Paliwoord voor gelijkmoedigheid upekkha. Die wil ik wegens de leerzaamheid niet achterwege laten, hoewel ik niet weet of ze wetenschappelijk verantwoord is. Het woord is volgens hem opgebouwd uit upa, hetgeen betekent ‘op rechtvaardige wijze ‘op onpartijdige wijze’ ‘op juiste wijze’, en ikkha, dat ‘zien’, ‘ontwaren’ of ‘beschouwen’ betekent. De etymologische betekenis van upekkha is dus ‘op juiste wijze zien’, ‘op onpartijdige wijze beschouwen’, dat wil zeggen zonder gehechtheid of afkeer.

En hiermee zitten we natuurlijk volop in de Vipassana meditatie. In het dagelijks leven is het bijna ondoenlijk om zo’n onpartijdige houding vol te houden. Tijdens de meditatie oefenen we erin met behulp van de momentane concentratie en de oplettendheid. De momentane concentratie houdt de hindernissen buiten de deur en maakt het mogelijk naar onze eigen  processen te kijken. De oplettendheid ontwaart mogelijke invloeden op ons bewustzijn en houdt op die manier het zien zuiver. Vipassana ontwikkelt van alle vier Brahmaviharas de gelijkmoedigheid het meest, hoewel ook de andere drie bevorderd worden.

De centrale rol van de gelijkmoedigheid moge ook blijken uit de volgende korte opsomming. De vierde Jhana in de samatha meditatie wordt in de Digh Nikaya (I 75) genoemd ‘het van plezier en pijn vrije, door zuivere aandacht en gelijkmoedigheid gekenmerkte vierde meditatiestadium.’ Gelijkmoedigheid kenmerkt de elfde van de zestien ñana’s die in de Vipassanatraining doorlopen moeten worden om de Maggha en Phala te ervaren. Ze is een van de factoren van verlichting. Over de precieze aard en functie van gelijkmoedigheid zou nog veel te zeggen zijn, maar ik wil besluiten met een uitstapje naar de geschiedenis van de Griekse filosofie, die voor ons westerlingen toch nog een speciale waarde heeft.

De gelijkmoedigheid is namelijk al aanbevolen door de filosofen van de Stoa, een school die rond 300 voor Christus gesticht werd en zeer invloedrijk was in het Hellenisme en het Romeinse rijk. Of er beïnvloeding is geweest vanuit het boeddhisme is me niet bekend. De Stoïcijnen maakten van de ‘apatheia’ de pijler van hun ethiek. Het betekent ‘niet door hartstochten (pathos) meegesleept worden’. Het is het (zelden bereikte) ideaal van de Stoïcijnse wijze, dat nog steeds in ons woord ‘stoïcijns’ naspeurbaar is. Maar de Stoïcijnen hebben bij latere Europese denkers geen al te beste pers gekregen en zo heeft ook het woord ‘stoïcijns’ geen positieve klank. De Stoa is vanuit het Christendom heftig bekritiseerd. Het verwijt van gevoelloosheid valt telkens weer.

Een verwante term is het Griekse woord ataraxeia. Deze ‘onverstoorbaarheid’ wordt al aangeprezen door Democritus (de atomist die nog voor Socrates leefde), en later door Epicurus en de scepticus Pyrrho. Beide begrippen apatheia en ataraxeia werden door het westerse denken meestal veroordeeld. Bij het verwijt van gevoelloosheid kwam later een cultuurhistorisch argument: het ideaal zou ontstaan zijn door het uiteenvallen van sociale verbanden: als een verdediging tegen negatieve emoties. Dit is kenmerkend voor de hoofdstroom van het westerse denken na de Middeleeuwen: men blijft liever aan de oppervlakte om daar verbanden te leggen dan dat men de diepte ingaat en zich afvraagt wat de termen innerlijk gezien nu werkelijk betekenen.

De claim van de Griekse filosofen dat de onverstoorbaarheid het voorportaal voor het geluk (eudaimoneia) was, werd niet serieus genomen. De scepticus Sextus Empiricus zei: ‘Scepticisme is een vermogen om een tegenstelling van verschijnselen of gedachten op te zetten, een vermogen van waaruit we door de gelijke kracht van de tegengestelde beweringen en standen van zaken, eerst in epoche (opschorten van oordeel) komen en daarna in vrijheid van verstoringen (ataraxeia).’

En deze leidde weer tot geluk, het einddoel van de ethiek van alle Griekse filosofen. Maar het christelijke Westen had een heel andere opvatting van geluk. Het is duidelijk : de weerstand tegen de gelijkmoedigheid is altijd groot geweest.

Delen is rijkdom:

  • Twitter
  • LinkedIn
  • E-mail

Categorie: Achtergronden, Boeddhisme, Geluk, Pali-Canon, Vipassana Tags: gelijkmoedigheid, geluk, goede en slechte, innerlijke eigenschap, narada

Lees ook:

  1. Guy – Gelijkmoedigheid (P. upekkha)
  2. Schaamte en vrees als helpers op je pad
  3. De hitte van verlangen – de Boeddha, Tweede Kamer en de 130-kilometergrens
  4. Schaamte en vrees als helpers op je pad

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Lees Interacties

Reacties

  1. Bert Dorrestijn zegt

    15 januari 2022 om 08:29

    Emoties zijn als woelig troebel water en ik ben er ook van overtuigd dat ze ons het zicht ontnemen op de werkelijkheid. Hoe rustiger het water hoe helderder de blik. Mooi maar ook zeer moeilijk om dit op een goede manier onderdeel te maken van het leven en de blik op de ons omringende wereld. Wel heel nuttig om hier bewust van te worden en stil bij te staan. En ook mooi uitgelegd hierboven. Dank daarvoor.

Primaire Sidebar

Door:

Paul Boersma

is Vipassana-beoefenaar en leraar.Met illustrator Arjan Ubert maakte hij een ritmische vertaling van het Dhammapada. paulboersma.nl 
Alle artikelen »

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 26 mei 2022 - 29 mei 2022
    Hemelvaartretraite Schoonheid van Zijn
  • 27 mei 2022 - 29 mei 2022
    'Gezond leven, natuurlijk sterven'
  • 28 mei 2022
    Green Tara Practice morning
  • 29 mei 2022
    Nyinthün, dag van stilte en meditatie
  • 29 mei 2022
    Kum Nye Yoga op zondag | Online
  • bekijk de agenda

De werkplaats

De werkplaats.

Boeddhistische kunstenaars

Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
lees meer »

Pakhuis van Verlangen

In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

Grondlegger van de BOS – Jean Karel Hylkema overleden

Jacques den Boer - 26 mei 2022

In 1999 gaf de overheid een zendmachtiging aan de Boeddhistische Omroep Stichting. Jean Karel Hylkema werd daarvan niet alleen ongeveer vijf  jaar  bestuurder en manager. Hij was tegelijk programma-adviseur voor de tv- en radioredactie, naast programmadirecteur Babeth VanLoo, en werkte mee aan tv-documentaires als interviewer.

Tulpenboeddhisme: Hoe het boeddhisme in Nederland wortel heeft geschoten (4 en slot)

Jacques den Boer - 26 mei 2022

Onder aanvoering van de Rigpa-boeddhist ir. Jean Karel Hylkema , de gelauwerde cineaste en Dzogchen-boeddhiste Babeth VanLoo en een nieuwe BUN-voorzitter, prof. dr. Johan Niezing, kwam er uiteindelijk toch per 1 september 2000 een zendmachtiging voor radio en tv.

‘Yatra naar Majjhimadesa – een pelgrimsreis naar het Middenland’.

Guy E. Dubois - 24 mei 2022

De Majjhimadesa was de broedkamer van de Dhamma —de Leer van de Boeddha’s. Het is het gebied waar de Boeddha geboren werd, waar hij tot Zelfrealisatie kwam, waar hij predikte en het parinibbana bereikte. In Boeddha’s tijd waren overgrote delen van het Middenland bedekt met junglevegetatie. De fauna was veelzijdig en bestond o.m. uit leeuwen, tijgers, herten, olifanten en neushoorns.

Baas over eigen karma

Kees Moerbeek - 22 mei 2022

Het individu is de enige die de volledige controle heeft over zijn daden, ongeacht de druk die anderen op hem kunnen uitoefenen. Een onheilzame handeling onder grote druk uitgevoerd, heeft echter een ander karmisch effect dan een vrijwillige onheilzame handeling.

Boekbespreking- De lach van de Boeddha. Een ontmoeting met de boeddhistische filosofie

Erik Hoogcarspel - 21 mei 2022

Vandepitte gooit zijn lezers al snel in het diepe met zijn uiteenzetting over de leegte. Hij geeft daarbij een eigen interpretatie, die enigszins afwijkt van de boeddhistische teksten.

Meer onder 'pakhuis van verlangen'

Footer

Boeddhistisch Dagblad

over ons

Recente berichten

  • Verlichting is geen goeroe
  • Het jaar 2022 – dag 146 – misbruik
  • Boeddha in de bajes – Mag het menswaardiger!
  • Sleutel tot inzicht – Het laatste afscheid van de Boeddha en Yasodhara
  • Vrijdag Zindag – Zegeningen tellen

Reageren

We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

Over het BD

Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
Lees ons colofon.

Zie ook

  • Contact
  • Over ons
  • Columns
  • Reageren op de krantensite

Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.

 

Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken.  Via de instellingen kun je bepalen wat je wel of niet toestaat: bekijk je instellingen.

 

loading Annuleren
Bericht niet verstuurd - controleer je e-mailadres!
E-mail-controle mislukt, probeer het opnieuw
Helaas, je blog kan geen berichten per e-mail delen.
Privacy en cookies

Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken en als je reageert: je naam en mailadres.

Zo houden we bij hoe de site gebruikt wordt en hoe vaak.

Hier kun je instellen welke cookies je wel of niet toestaat.

Noodzakelijke cookies

Met deze cookies slaan we je voorkeuren in het gebruik van deze website op.

If you disable this cookie, we will not be able to save your preferences. This means that every time you visit this website you will need to enable or disable cookies again.

Privacy

Bekijk wat we wel of niet doen met je gegevens