• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Twaalfde jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Ramo de Boer
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Achtergronden » Kwantum en leegte 4 en slot – De blik vanuit de leegte

Kwantum en leegte 4 en slot – De blik vanuit de leegte

2 september 2021 door Erik Hoogcarspel

In de voorgaande afleveringen hebben we kennis gemaakt met het metafysisch realisme, de leer die zegt dat de waarheid van de wereld buiten deze wereld te vinden is, en met het fysisch realisme, de leer die zegt dat we de waarheid van de wereld in deze wereld moeten zoeken. We kwamen hierbij omdat ons afvroegen hoe we de kwantummechanica moeten begrijpen. De kwantummechanica geeft ons een beeld van de wereld waarin we de wereld zelf niet terug herkennen, maar doet duidelijk geen beroep op goden of engelen of andere bovennatuurlijke krachten. Zowel in het metafysisch realisme als in het fysisch realisme, komen we voor onmogelijkheden en tegenspraken te staan. Omdat ze elkaar uitsluiten kunnen we ze ook niet combineren, hoewel de meeste mensen dat eigenlijk in feite wel doen. Wat is dan het alternatief?

Fenomenologie

Het perspectivisme van Nietzsche lijkt door het dagelijkse leven te worden bevestigd. We kunnen in veel gevallen ook heel goed leven met verschillende meningen en voorkeuren. Restaurants hebben een menukaart met vaak meer dan 40 gerechten, veel cafés serveren 20 soorten bier of meer en sommige koffiezaken serveren hun koffie op wel 10 verschillende manieren. Er is bovendien een grote kans dat u deze tekst in een ander lettertype leest dan dat waarmee ik de tekst schrijf. Als dit nu zo is, waarom zouden we dat perspectivisme dan niet als uitgangspunt nemen, in plaats van als belemmering voor het komen tot een algemene waarheid?

Dit is precies het uitgangspunt van een soort filosofie die ‘fenomenologie’ wordt genoemd en die is gegrondvest door de filosoof Edmund Husserl (1859 – 1938). Husserl begint met wat het meest voor de hand ligt: onze concrete indrukken. Gewoonlijk merken we die niet eens op, we denken dan direct aan wat deze indrukken te betekenen hebben. U ziet nu vlekjes op een beeldscherm en u leest deze, dat wil zeggen dat u ze onmiddellijk herkent als letters en in de letters herkent u woorden. Sinds de lagere school gaat dat allemaal ongemerkt, maar als je daar even op let dan wordt het opnieuw duidelijk. De woorden verschijnen direct in uw bewustzijn, Husserl noemt ze ‘fenomenen’, verschijnselen. Nu kun je een heel verhaal vertellen over waarom u ze ziet en of u er tevreden over bent, enzovoort. Dat is wat filosofen gewoonlijk doen, maar Husserl wil nu eens een uitzondering maken en dit even terzijde laten. De woorden verschijnen en dit is eigenlijk het enige wat ze zelf doen. Ze staan niet op het beeldscherm, want daar staan alleen vlekjes. Ze zitten niet in uw hoofd, want zonder het beeldscherm waren ze er helemaal niet geweest. Ze zijn er niet, ze zijn nergens, ze verschijnen en voordat je er erg in hebt, zit u met uw gedachten ergens anders en zijn ze verdwenen; tot u weer naar het beeldscherm kijkt.

Het metafysisch realisme zegt dat de vlekken op het beeldscherm maar bijzaak zijn. Het gaat om de woorden en die komen van buiten de materiële wereld. Ze geven betekenissen weer die er altijd al geweest zijn. Iedereen die heeft leren lezen kan de woorden immers herkennen, dus ze zitten niet in het hoofd van een bepaalde persoon. Het fysische realisme houdt het erop dat de woorden die u leest maar bijzaak zijn. Volgens Nietzsche gaat het hoofdzakelijk om het feit dat iemand u met de woorden ergens van wil overtuigen en daar waarschijnlijk beter van denkt te worden. Volgens de materialisten gebeurt er eigenlijk niets, uw neuronen reageren op visuele prikkels, dat is alles. Husserl wil een andere kant op, hij wil juist deze overwegingen terzijde laten, omdat ze een commentaar vormen op het verschijnen van de woorden, de verschijnselen. Vandaar zijn motto: ‘Zurück zu den Sachen selbst’ (terug naar de dingen zelf). Dit terzijde laten noemt hij hij met een Grieks woord epoché. Dit woord is ontleend aan de antieke filosofische school van de sceptici, het betekent oorspronkelijk zoveel als ‘stilstaan bij’. Het stilstaan bij leidt tot de zogenaamde fenomenologische reductie, het beschouwen van een fenomeen als fenomeen.

Fenomenen als illusie

Nāgārjuna laat in zijn kārika’s zien dat niet alleen de woorden, maar ook de gewone dingen, zoals een schoen of een regenbui niet op zichzelf bestaan. Ze zijn leeg, ze bestaan in onderlinge afhankelijkheid of correlativiteit. Het lijkt wel of ze op zichzelf bestaan, maar dit is een illusie (hoofdstuk 7, vers 34). Hoe het komt dat een ijsje op zichzelf lijkt te bestaan kan iedereen ervaren. Je hebt nu eenmaal alleen maar trek in iets dat er is. Zelfs als je het ijsje alleen maar op een reclamebord ziet, dan krijgt het toch een soort zweem van echtheid… totdat je een goede vriend aan de overkant van de straat ziet en je helemaal in beslag wordt genomen door het gesprek dat volgt. Fenomenen zijn dus leeg en dat wordt letterlijk bevestigd door de fenomenoloog Marc Richir: de fenomenen zijn volgens hem ‘rien que phénomènes’ (niets dan fenomenen).

Nu denk ik dat veel lezers op dit moment iets zullen denken in de trant van ‘dat heb wel meer gehoord, maar wat heb ik eraan?’. Er zijn fenomenologen die denken dat het stilstaan bij de fenomenen en het beschouwen ervan als fenomeen veel gemeen heeft met boeddhistische meditatie. Je zit te mediteren, word je bewust van een gedachte of een geluid en je staat erbij stil, dat wil zeggen dat je niet direct denkt aan de betekenis van de gedachte of de bron van het geluid. Je ziet het vervolgens als iets dat verschijnt, als een fenomeen en dan kun je het loslaten. Het verschil tussen meditatie en het bedrijven van fenomenologie is dat de fenomenoloog probeert te beschrijven hoe de fenomenen verschijnen en de mediterende doorgaat met mediteren. Beide ervaren dat een fenomeen geen oorzaak heeft, want het verschijnt spontaan, is leeg en al bezig te verdwijnen terwijl het verschijnt. Marc Richir merkt op dat fenomenen flonkeren als sterren die ver weg aan de hemel staan. Dat komt omdat ze ondanks hun voortdurende verdwijnen, steeds opnieuw door de aandacht kunnen worden teruggeroepen.

Kwantumleegte

De kwantummechanica, met name bij monde van de kwantumfysicus Carlo Rovelli, beaamt geestdriftig dat de materie leeg is, want ook daar blijkt opeens dat de bouwstenen van de materie alleen maar mogelijkheden zijn om te bestaan. Waarom is dit niet hetzelfde als wat de fenomenologen en de aanhangers van de madhyamikafilosofie beweren? We hebben gezien dat sommige kwantumgeleerden aanhangers zijn van het metafysisch realisme. Ze erkennen dat de bouwstenen van de materie leeg zijn, maar ze geloven dat dit de uitdrukking is van een hogere werkelijkheid. Deze leegte kennen we van de negatieve theologie. Het is geen leegte die je ergens in de wereld aantreft, het is eigenlijk gewoon God. Anderen, zoals kwantumfysicus Robert Dijkgraaf, zijn ervan overtuigd dat de kwantummechanica laat zien hoe de werkelijkheid zelf is opgebouwd. Deze kwantumfysici zijn fysisch realisten omdat ze de kwantumvelden als deel van de materiële wereld beschouwen. De leegte waar zij het over hebben is afwezigheid van materie. In de 17e eeuw heeft er nog een verwoed debat plaatsgevonden over de vraag of zo’n leegte wel kon bestaan, of God wel gaten in zijn schepping had achtergelaten. Het verschil met de metafysisch realisten is dat de fysisch realisten in principe denken doormiddel van instrumenten en experimenten de geheimen van de werkelijkheid te kunnen ontsluieren.

De leegte van de ervaring

Wat is dan het verschil tussen de kwantummechanica aan de ene kant en de fenomenologie en de madhyamika aan de andere kant? In elk geval gebruiken beide laatsten geen instrumenten. Er is echter een ander, belangrijker en principiëler verschil en dit is dat de werkelijkheid voor de kwantummechanica vastligt. Je moet hem alleen nog maar meten en observeren. Het is objectieve leegte, die becijferbaar is en ook bestaat als niemand eraan denkt. De leegte in het kwantumveld is niet spontaan, het is niet willekeurig, niet wild, het vormt niet zijn eigen betekenissen. Wie tijdens de meditatie zijn gedachten observeert merkt dat deze gedachten wel een aspect van onvoorspelbaarheid hebben, een wildheid die zich niet laat onderdrukken. Een gedachte maakt zijn eigen betekenis in samenhang met andere gedachten. Daar is leegte voor nodig. Niemand weet van tevoren wat hij of zij het volgende moment zal denken.

De vervorming

Het metafysisch realisme gelooft dus in een ultieme waarheid buiten de wereld en het fysisch realisme in een ultieme waarheid in de wereld. Volgens de fenomenologie en de madhyamika is de waarheid een proces dat steeds nog moet gebeuren en nooit af is. De belangrijkste reden hiervoor is dat de waarheid niet wordt beschouwd als iets dat buiten ons om bestaat, maar als iets waarin we zelf zijn verwikkeld. Waarheid is een open gebeuren, ze staat niet in een boek en ze is niet ergens in de wereld te ontdekken.

Waarheid heeft een element van wildheid. Dit element van wildheid zit eigenlijk ook in het dagelijkse leven. Natuurlijk hebben we alles redelijk voorspelbaar gemaakt, vooral in het Westen waar de treinen meestal wel ongeveer op tijd rijden. Het kenmerk van de werkelijkheid blijft echter niettemin dat er steeds iets onverwachts gebeurt, iets dat niet verzonnen is, iets dat niet helemaal past bij wat we al weten. Dit maakt dat de werkelijkheid anders is dan een film, een roman of een toneelstuk. Daarin zit altijd een structuur van een dwingende gedachtegang.

De fenomenoloog Marc Richir noemt dit de ‘oorspronkelijke vervorming van de fenomenen’. Het is het gemakkelijkste te begrijpen vanuit het zien. Een foto geeft een beeld van een stukje van de wereld opgenomen vanuit één enkele lens. De foto is niet het beeld dat onze ogen ons geven. Ten eerste hebben de meeste mensen twee ogen en ten tweede staan deze ogen nooit stil. We bewegen ons lichaam en zelfs onze ogen terwijl we kijken. Als we een 3D-bril opzetten merken we het verschil: een gewone foto geeft geen diepte weer. Diepte is niets anders dan het feit van de aanwezigheid van de kijker. Er is diepte omdat de kijker niet overal even gemakkelijk bij kan, omdat niet alles zichtbaar is en omdat hij of zij wordt uitgenodigd om zich te bewegen. Diepte is dynamische leegte.

Kunstschilders hebben dit allang door en proberen op verschillende manieren beweging weer te geven in hun schilderijen, ze nodigen onze ogen uit om door de afbeelding te dwalen. Een veelgebruikte manier is om de afbeeldingen vanuit meerdere perspectieven tegelijk weer te geven. Zo’n afbeelding klopt dus helemaal niet vanuit de perspectiefleer, maar ze lijkt echter. Niet alleen de kubisten maar ook traditionele Chinese landschapsschilders maken gebruik van dit ‘zwervende’ perspectief. Want verandert is niet zichzelf, het is zichzelf op de manier van niet zichzelf te zijn, het is leeg van zichzelf. Dit is een andere manier om te zeggen dat de kijker deelneemt aan de afbeelding, dat er correlativiteit is.

Kwantum en leegte

De kwantumfysicus kijkt op zijn beeldscherm, ziet er allerhande rijen met cijfers voorbijtrekken en voert ingewikkelde berekeningen uit. Uiteindelijk en komt hij of zij tot de conclusie dat er wel eens een leegte zou kunnen schuilgaan achter die voorbijschietende cijfers. Helemaal verdiept in de cijfers en berekeningen, komt de gedachte dat hij of zij een geweldige ontdekking op het spoor is. Wat hij of zij niet ziet is dat de cijfers zelf, het instrumentarium en zijn eigen gedachten leeg zijn van een eigen bestaan. Dat is de leegte die de conventionele leegte van cijfers en modellen eerst mogelijk maakt. Het is een ander soort leegte, een alomvattende leegte die niet naast of achter de cijfers en het instrumentarium te vinden is. Het is een leegte die een diepe gemoedsrust met zich meebrengt en waar sinds 2500 jaar miljoenen boeddhisten dagelijks op hun meditatiekussen naar op zoek zijn.

Delen is rijkdom:

  • Twitter
  • LinkedIn
  • E-mail

Categorie: Achtergronden, Boeddhisme, Geluk, Gezondheid, meditatie, Pakhuis van Verlangen Tags: Carlo Rovelli, De leegte van de ervaring, Edmund Husserl, fenomenen, fenomenologie, fenomenologische reductie, Friedrich Nietzsche, fysische realisme, kubisten, Kwantum en leegte, Kwantumleegte, madhyamikafilosofie, Marc Richir, metafysisch realisme, Nagarjuna, Robert Dijkgraaf

Lees ook:

  1. Kwantum en leegte 2 – De blik van bovenaf
  2. Boeddhisme en wetenschap
  3. Kwantumfysica en leegte I – Van niets en generlei waarde
  4. Nāgārjuna’s adviezen aan de koning over straffen

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Lees Interacties

Reacties

  1. Bert Dorrestijn zegt

    4 september 2021 om 02:44

    Dit lezende rijst bij mij de gedachte dat ” leegte” de oorsprong is van het “Al” en dat alles daaruit voortgekomen is in een soort dualistische schijnbare tegenstelling. We leven letterlijk in een paradox. Het stukje waarin men zich in de 17de eeuw afvraagt of leegte wel bestaat en of God wel gaten heeft achtergelaten in zijn schepping doet mij onmiddelijk denken aan indiaanse weefkunst waarbij men bewust een weeffout maakt volgens zeggen om ” de ziel een mogelijkheid te geven om ‘vrij’ te komen” Alle ‘werelden’ die wij als mens ervaren zijn naar mijn idee één en komen voort uit leegte. “Vorm is leegte, leegte is vorm” (Hartsoetra)…… Wij komen er uit voort en keren er naar terug. Het leven is een ‘lichtsluis der illusie”.

Primaire Sidebar

Door:

Erik Hoogcarspel

Erik Hoogcarspel studeerde filosofie en Indische talen aan de rijksuniversiteiten in Groningen en Leiden. Hij publiceerde ‘Koken met Filosofie’ en een vertaling van de belangrijkste tekst van Nagarjuna ‘Grondregels van de filosofie van het midden’. 
Alle artikelen »

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

23 mrt
Zen Meditatie Introductie
23 mrt 23
02 apr
Medicijnboeddha ceremonie | Live en Online
2 apr 23
02 apr
Ontspanningsmeditatie Rotterdam (vipassana)
2 apr 23
02 apr
Rotterdam - geleide meditatie (vipassana meditatie)
2 apr 23
03 apr
Dagstart met meditatie en Kum Nye yoga | Gratis proefles 3 april | Online
3 apr 23
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Taigu – Noem mij Jimmy

    Taigu - 30 maart 2023

    Na slechts één termijn in het Witte Huis werd de wat verlegen Democraat Jimmy Carter aan de stembus verslagen door zijn Republikeinse tegenstrever Ronald Reagan. Hij trok zich vanuit het centrum van de macht in Washington, DC terug naar Plains, in Georgia, een dorp met 700 bewoners. Daar zette hij zijn oude gebruik voort om wekelijks les te geven op de plaatselijke zondagsschool van zijn baptistische gemeente.

    Boekbespreking- De beste filosofische ideeën om je moraal te verbeteren

    Erik Hoogcarspel - 29 maart 2023

    Het begrip ‘moraal’ is niet voor iedereen even duidelijk, dus laat ik hier eerst een definitie ervan geven. In het algemeen is ethiek het nadenken over wat je hoort te doen en waarom. Moraal is het stelsel van normen (gedragsregels) en waarden (dingen waar je om geeft) dat daarmee samenhangt. Waarom zou iemand nu zijn moraal willen verbeteren? Klaas Rozemond, filosoof, jurist en universitair hoofddocent strafrecht aan de VU, is ervan overtuigd dat hier een grote behoefte aan is.

    De dingen zijn zoals ze zijn en daar dien je bij te blijven

    gastauteur - 29 maart 2023

    Femke is moeder van een zoon van 11 jaar oud, een gevoelige jongen die al vanaf zijn zesde niet meer naar school gaat. Na zes weken in groep 3 viel hij uit. Hij is hoogbegaafd en kan vanwege zijn eigen manier van leren en onderzoeken niet aarden in een schoolse omgeving. Hij zat toen hij uitviel al in een Leonardo-klas, een onderwijsvorm voor hoogbegaafde kinderen van 4 tot 12 jaar, aldus moeder Femke, maar ook dat paste helaas niet.

    Wanneer iedereen liegt, weet niemand nog wie er liegt

    Kees Moerbeek - 19 maart 2023

    Een staatsgreep, of het manipuleren van het politieke systeem zijn voorbeelden van andere manieren om aan de macht te grijpen dan verkiezingen. Onverbloemde macht is echter beperkt houdbaar en macht verkregen met geweld vraagt meer geweld om het in stand te houden.

    Geschiedkundige Romila Thapar – de stem van afwijkende meningen

    Kees Moerbeek - 12 maart 2023

    Romila Thapar is een van India’s meest vooraanstaande geschiedkundigen. In haar boek Voices of Dissent (2020) beschrijft ze de rol van het ‘meningsverschil’ in de verschillende periodes van de Indiase geschiedenis. De Boeddha was een van degenen die vraagtekens zette en met een alternatief kwam. Dit artikel gaat met grote stappen door haar boek.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • De virtuele denkster 415
    • Dick – Godsbeeld
    • Chinees tempeltoerisme: honderden jongeren trekken naar boeddhistische heiligdommen
    • Lezerspost, notenmelk, en echte kaas – maar dan plantaardig
    • Worden wat we zijn

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.

     

    Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken.  Via de instellingen kun je bepalen wat je wel of niet toestaat: bekijk je instellingen.

     

    Privacy en cookies

    Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken en als je reageert: je naam en mailadres.

    Zo houden we bij hoe de site gebruikt wordt en hoe vaak.

    Hier kun je instellen welke cookies je wel of niet toestaat.

    Noodzakelijke cookies

    Met deze cookies slaan we je voorkeuren in het gebruik van deze website op.

    If you disable this cookie, we will not be able to save your preferences. This means that every time you visit this website you will need to enable or disable cookies again.

    Privacy

    Bekijk wat we wel of niet doen met je gegevens