Voelend aanwezig zijn binnen zen

“Kom hier bij me, hou me vast
En vraag niet wat ik voel
Woorden zeggen veel te vaak
Wat ik niet bedoel”

(Uit: Stilte – Stef Bos)

Vaak heb ik gedacht dat Stef Bos een boeddhist was. Wellicht is het ook wel zo. Ik weet het niet en het maakt ook eigenlijk niet uit. Zijn woorden spreken tot me op een wijze die voelbaar is. Letterlijk! Het is deze ervaring, die ik in dit artikel wil uitwerken, naar de vraag welke rol/ functie lichamelijke sensaties hebben (lichamelijkheid) in zenmeditatie en hoe focusing, voelend aanwezig zijn, mij verder helpt betekenis te geven aan deze sensaties die zich manifesteren in mijn lichaam. Op deze wijze, zo houd ik mezelf voor, kunnen Oosterse en Westerse zelfhulptradities elkaar ondersteunen.

Wat het lichaam weet.

`Ik zit op mijn kussen. Het is 06.00 uur. Hoewel ik op tijd in bed lag ben ik moe en voel me niet lekker. Ik probeer te letten op mijn ademhaling. Maar het unheimische gevoel dat ergens in mijn buik huist, laat me niet met rust. Ik merk bij mezelf dat de werkzaamheden van de dag ervoor en die vandaag nog op de planning staan, langskomen; op zoek naar een oorzaak van dit gevoel. Ik betrap me op mijn analyserende gedachtegang en maan mezelf terug te gaan naar mijn ademhaling. Hoewel mijn ademhaling rustig is merk ik ook dat deze hoog zit.´

“Woorden zeggen veel te vaak wat ik niet bedoel!” Zo luidt een zinsnede uit het lied ‘Stilte’ van Stef Bos. Wanneer woorden vaak niet zeggen wat ik bedoel, waarom probeer ik het dan toch? Volgens zen moet ik gedachten (die talig zijn) opmerken, ze met mildheid tegemoet treden om ze vervolgens de rug toe te keren door naar de ademhaling terug te keren. Hetzelfde geldt voor de lichamelijke sensaties en/of gevoelens die zich aan me opdringen.

En toch: is er niet meer? Is zen op deze wijze niet geënt op een (achterhaalde) metafoor waarbij de hersenen als centrale regiekamer-mits met de juiste aandacht gestuurd-   sensaties, gevoelens en gedachten tot uitdoven verleiden. Dat kan toch niet. Ík voel dat mijn lichaam een eigen dynamiek heeft en een eigen wijze van kennen die niet om uitdoven vraagt, maar die – om in de computermetafoor te blijven – ontcijferd dient te worden opdat ik blokkades kan oplossen en kan verder groeien. Volgens mij geeft focusing geeft ons de code om de taal van het lichaam te ontcijferen.

Het proces waarlangs focusing plaatsvindt, is opgeschreven door de filosoof en psychotherapeut Eugene Gendlin. Vanuit zijn praktijk kwam hij erachter dat zijn therapie bij specifieke cliënten beter aansloeg dan bij andere cliënten. Het waren die cliënten die van binnen nagingen of wat ze zeiden ook klopte met de ervaren sensaties bij wie er meer leek te veranderen. Zij luisterden beter naar wat het lijf hen aanbood en waren in staat hier met aandacht bij stil te staan. Zonder oordeel of een oplossing. Door op deze manier aandacht te hebben voor wat er zich in je lijf afspeelt en datgene wat zich laat zien in geduld te ontvangen en te laten resoneren met (talige) duiding, is het proces wat Eugene focusing noemt. Wanneer de duiding “klopt” met het ervaren gevoel, dan leidt dit tot een opluchting, een fysieke verandering die ruimte biedt voor verdere transformatie.

`Ik besluit mijn aandacht vanuit mijn adem te verleggen naar dat unheimische gevoel! Ik word misselijk – letterlijk – en het lijkt alsof ik rondom mijn eigen as begin te draaien. Ik kan er maar moeilijk bij blijven en ik heb de gedachte mijn de ogen te openen om zo het proces te doorbreken. Ik weet mijn angst in toom te houden door mezelf aan te spreken dat “iets in me” angstig is. Hiermee creëer ik de afstand om te blijven voelen en kijken naar wat er zich afspeelt.”

Toch is wat ik zeg niet helemaal waar. Ook binnen Zen.nl, waarin ik ben en word opgeleid door Rients Ritskes en Wanda Sluyter, is er aandacht voor lichamelijkheid.  Zo is het hebben van een rechte houding tijdens zazen van belang, wordt er aan kinhin (lopend mediteren)  gedaan en wordt sport erg gewaardeerd. De gedachte die hier achter huist is, dat een gezond mens een zekere balans vindt tussen rust en activiteit. Helemaal mee eens. Ook in rust tijdens het rechtop-zitten ervaar ik deze holistische gedachtegang. Het is mijn ervaring dat een rechte rug ervoor zorgt dat ik me gesterkt voel, overeind!  Dit is iets dat ik vooraleerst voel en pas daarna onder woorden kan brengen.

Dat het niet altijd duidelijk is wat het lichaam me wil zeggen dat is zeker zo. In de eerder genoemde fragmenten uit mijn zazenperiode sprak ik over lichamelijk sensaties en een unheimisch gevoel. Binnen  zazen zou ik dit deze sensaties en gevoelens liefdevol hebben opgemerkt om vervolgens weer terug te keren naar mijn ademhaling.  Na mijn ervaring in focusing ervaar ik dit nu als een kans die ik heb laten liggen om na te gaan wat mijn lichaam me wil vertellen.

Focusen in fasen – erachter komen wat het lichaam zegt

 

Fase     0 Contact met lichaam en grond Fase     1 Ruimte maken Fase     2 Het krijgen van een felt sense Fase     3 Het handvat Fase     4 Resoneren van het handvat Fase     5 Verwelkomen   Stappen binnen     het focusproces

Om erachter te komen wat het lichaam wil zeggen is het belangrijk met je aandacht in het ademhalingsgebied te zijn en alles wat er komt, ook dat wat je niet als prettig ervaart, op te merken en te begroeten. Door zo te voelen en je lichaam te ervaren maak je contact met het je lichaam en het kussentje waarop je zit. Je ervaart de  signalen die het lichaam je geeft. Misschien als iets heel kleins.

In de fase van ruimte maken oriënteer je je op de elementen/punten in je leven die aandacht nodig hebben. Deze stal je mentaal voor je op de grond uit om zo de ruimte te maken die nodig is voor de volgende stap – het krijgen van een felt sense. Welk issue of gevoelde sensatie vraagt op dit moment de meeste aandacht. De felt sense is het ervaren gevoel (dit is een lichamelijke sensatie) dat je ervaart bij het één van de uitgestalte issues. Waar laat de felt sense zich voelen (buik, keel, rug, etc.), hoe voelt het zich voelen (als pijn, irritatie, warm gevoel, etc.).

Vaak gaat het om een vaag gevoel dat niet direct te duiden is. Als geduldige toeschouwer in je lichaam afdalen en aftasten is hier de kunst. Niet te veel te willen en al zeker niet te snel. Het handvat is de term, het begrip, de kleur, het geluid dat te binnenschiet wanneer je de felt sense probeert te duiden. Soms lijkt het te maken te hebben met iets in je leven. Het proces van heen en weer gaan tussen het ervaren gevoel en je duiding het handvat noem je resoneren. Wanneer het `klopt` dan kan zorgt dit voor een lichamelijke verandering- verschuiving zorgen die ruimte creëert.

`Woorden zeggen vaak niet wat ik bedoel!` Het lichaam weet meer. Het is focusing als vaardigheid die ons binnen zenmeditatie kan helpen duiding te geven aan wat het lichaam weet. Zen biedt de concentratie en tegelijkertijd de openheid voor wat zich aandient. Zen biedt ook de onvoorwaardelijke acceptatie voor wie je bent en wat je voelt. Dit voelen is echter gegrond in een lichamelijk aanwezig zijn, een prereflexieve felt sense die zich pas laat doorgronden wanneer we de aandacht er expliciet en onbevooroordeeld op richten. Zonder vrees, nieuwsgierig en vol vertrouwen. Op deze wijze vormt focusing een mogelijkheid binnen zen om voelend weten een plek te geven.