Mindfulness oplettendheid werkt niet voor Vipassana

Mindfulness beoefenaren die naar Vipassana willen overstappen moeten opnieuw leren oplettendheid te hanteren. De benadering van oplettendheid zoals het door veel mindfulness therapeuten en trainers wordt gebruikt, werkt niet goed voor Vipassana.

Om het pad– en vruchtbewustzijn van Vipassana te realiseren, is het vereist om door te groeien in de zestien Vipassana inzichten en niet gefixeerd te zijn op oplettendheid. Een veel gehoorde misvatting over oplettendheid door mindfulness therapeuten is dat het:

1. In mindfulness volstaat met de gewone werkelijkheid. Ze gaan niet op zoek naar wat erachter ligt. Ze brengen de aandacht slechts bij wat nu voor de zintuigen aanwezig is.
2. Het begint met mildheid, respect, waardigheid. In de eerste plaats in het omgaan met jezelf, bij uitbreiding met anderen en met de wereld. Zoals Jon Kabat-Zinn het zegt: ‘It’s all about relationality’.
3. Mindfulness is geen toestand. In mindfulness brengen we onze aandacht bij wat er zich nu voordoet. Dat is niet iets wat je bereikt na een kwartier of langer mediteren.

Er zijn nog veel meer misvattingen van oplettendheid die door psychologen en therapeuten aangehangen worden, die in essentie de gemeenschappelijke noemer hebben, dat ze slechts betrekking hebben tot de subject-object relatie in de tastbare wereld, d.w.z. tussen de belevenis van een persoon en van de waargenomen omgeving. De oplettendheid van Vipassana is echter van een heel andere categorie dan het bovengenoemde gebruik door de therapeuten, omdat de doelstelling van Vipassana is om de oriëntatie van het bewustzijn te veranderen van “werelds” (lokiya) naar “boven werelds” (lokuttara). Vipassana is daarom ook niet een methode die geschikt is voor iedereen, maar slechts voor degenen die doelbewust de Samsara willen ontsnappen, en ergens onbewust ervaren dat Samsara in essentie gehechtheid met de prikkelingen van de eigen zintuigen betekent. Vandaar behoort de beoefening van oplettendheid eerder geplaatst te worden binnen de context van spiritualiteit dan in psychologie.

Een duidelijke misvatting over boven werelds vruchtbewustzijn is te lezen bij Stephen Batchelor, de voorman van het werelds gerichte boeddhisme:

“Freedom is never absolute, it is always relative to something else: freedom from constraints; freedom to act; freedom for others. The freedom of awakening is grounded in freedom from craving……. Similarly, the freedom of awakening is a relative freedom from constraints of self-centered confusion etc.”[1]

Bij Batchelor kan men het duidelijk merken dat de meditatie ervaring niet verder gaat dan de voorbereidende fase van Vipassana. Geen enkele moeite wordt genomen om de voorwaardelijke zestien inzichten te doorlopen. Geen enkele poging wordt beschreven om vrijheid te ervaren als een staat die het eigen bewustzijn overstegen heeft. Alleen dan begrijpt de yogi dat het noch om relativiteit gaat en noch over het absolute, noch over dualisme noch over holisme. Het overstijgt alle begrippen en ervaringen die het bewustzijn aankan: Nibbana.

Hoe werkt juiste oplettendheid (Satima genoemd in de Pali Sutta) in Vipassana?

1. Satima is in Vipassana niet statisch maar veranderd van functie en karakter naar gelang het bereikte inzichtniveau (Vipassana ñana)[2]. In de voorbereidingsfase (parikamma) van Vipassana (de eerste vier inzichtniveaus), is de kwaliteit en uitvoering van de oplettendheid nagenoeg identiek met wat gebruikelijk is bij de seculiere mindfulness. Echter aan het eind van het 4^de inzichtniveau tot met het 5^de inzichtniveau is oplettendheid sterk verbonden met onderscheidend inzicht en verdiept zich in het zien van het opkomen (Samudaya) en verdwijnen (Vaya). In de lijdzame inzichten van het 6^de inzichtniveau tot en met het 8^ste werkt oplettendheid doordringend gericht en afbrekend met een zekere mate van concentratie kracht (Vipassana samadhi). Vanaf het 9^de tot 12^de inzichtniveau gaat oplettendheid over in contemplatieve gedachten over de aard van vorm en bewustzijn. Door de kracht van de tijdelijke concentratie echter, wordt het denken niet ervaren als bewust denken, maar dat het onaangekondigd binnen komt in een leegte als flitsen, als ingevingen. Bij het 13^de tot en met het 15^de inzichtniveau gaat oplettendheid vanzelf zichtbaar verdwijnen en wordt vervangen door vervoering die eindigt met verlies van het algehele bewustzijn zelf. Bij het 16^de inzichtniveau komt het verstand weer terug maar met een sterke herkenning van het verlies van oude persoonlijkheidseigenschappen. Het is duidelijk dat personen die vasthouden aan de omschrijving van oplettendheid zoals het door de mindfulness therapeuten wordt omschreven moeite zullen hebben om in de Vipassana stroom te geraken (5^de tot met 16^de inzichtniveaus).
2. Satima is niet verbonden met enig concept (paññati), zoals liefdevolle vriendelijkheid (metta), compassie (karuna), vreugdevol mededogen (mudita), gelijkmoedigheid (upekkha) ed., maar is een zelfstandige bewustzijnsfactor (cetasika) die ontstaat onder bepaalde voorwaarden. Niet te beïnvloeden door intentie of wil, niet te controleren. Het kan echter onder juiste omstandigheden vergezeld worden door de eerdergenoemde heilzame eigenschappen.
3. Satima is niet een onpartijdig gegeven maar is een heilzame eigenschap (kusala dhamma), waardoor on-heilzame eigenschappen (akusala dhamma) verdwijnen op het moment dat vipassana oplettendheid verschijnt. Zodra het ontstaat dan is het in staat om de kracht van hindernissen te breken. Er is dan geen binding aanwezig (upadana) tussen de waarnemer en de waargenomen indrukken bij de poorten van de zintuigen.
4. Satima heeft, door het ontbreken van de binding tussen waarneming en bewustzijnsobjecten, een zuiverend effect op bewustzijn. Vandaar dat het in staat is om o.a.: vreugde; blijheid; gelukkig gevoel; trance en/of roes te produceren als bijwerking.
5. Satima is onderzoekend van aard (dhamma vicaya). Het stopt niet bij het waarnemen van de werkelijkheid zoals het verschijnt voor de poorten van de zintuigen. Het dringt door het oppervlak heen om te ontdekken welke andere werkelijkheid aanwezig is achter de schijnbare eerste indruk. De Maha Satipathana Sutta noemt: het zien van lichaam in het lichaam, gevoelens in gevoelens, bewustzijn in het bewustzijn en werkelijkheid in de werkelijkheid[3].
6. Satima is een gegeven buiten de wil van de persoon. Zolang de yogi het gevoel heeft dat de yogi zelf is oplettend aan het observeren, kan gesteld worden dat het niet vipassana Satima is maar gewone wereldse oplettendheid.
7. Satima leidt op de lange duur tot moment-tot-moment concentratie die de kracht heeft van naderende concentratie en uiteindelijk tot volledige absorptie. Dat wil zeggen dat een correct gebruik van oplettendheid het gevolg moet hebben, dat uiteindelijk waarneming en oplettendheid volledig verdwijnen. Waarnemend bewustzijn is dan volledig “uitgeblust”; “uitgebrand”; “gestopt”; “ongeconditioneerd”.

De Vipassana yogi zal echter merken dat ondanks het verdwijnen van bewustzijn en waarnemingsvermogen de werkelijkheid niet eindigt. Maar dat een andere type belevenis van de werkelijkheid werkzaam is die de persoonlijkheid volledig op de kop zet waardoor de ideologische kenmerken van zijn vroegere bewustzijn verloren gaat.

De hantering van oplettendheid als een schakel tussen subjectieve beleving en de wereldse werkelijkheid leidt ertoe dat de mediterende nooit de kracht zal opbrengen om de eigen oplettendheid te overstijgen. Daarentegen wordt er juist geleerd om ten alle tijden aan het waakzame bewustzijn vast te houden. Door het bewust vasthouden aan opletten komt de mediterende juist terug in de samsarische cirkel van ontstaan en vergaan. Mindfulness oplettendheid is dus een tegenovergesteld gebruik van oplettendheid zoals bedoeld wordt in Vipassana waarbij juist het overstijgen van het eigen bewustzijn en bestaan beoogd wordt.

Het is daarom belangrijk voor mindfulness beoefenaren die naar Vipassana overstappen, dat zij niet vasthouden aan de beschrijvingen van de meditatiebegrippen die ze eerder hebben geleerd. Want het vasthouden aan concepten belemmert het leren vanuit de ervaring. Ook in Vipassana blijft oplettendheid niet hetzelfde, het verandert naargelang het bereikte inzichtniveau. Ook oplettendheid is onderworpen aan veranderlijkheid; ongenoegzaamheid; en oncontroleerbaarheid. Vandaar is het zinloos om er aan vast te houden. Alleen afstand nemen van alle preferenties, prettige of onprettige, kan leiden tot een moment waarop het bewustzijn vanzelf ophoudt.

[1] Stephen Batchelor: “Buddhism without beliefs”, Bloomsbury, London, 1979 p. 93-94

[2] Bhadantacariya Buddhagossa: “The Path of Purification, Visuddhimagga”, trans. Bhikkhu Ñanamoli, Buddhist Publication Society, Kandy, 1991 hfdstk. XVIII – XXII.

[3] Digha Nikaya 22, Maha Satipathana Sutta.