Als je niet oppast kan boeddhisme worden vervormd in de mal van het al te menselijke wensdenken in termen van houvast waar geen houvast is. Op iedere stap loert de dreiging van zelfbedrog. Door zijn ontkenning van het bestaan van een onsterfelijke ziel (atman) heeft het boeddhisme in zijn lange wordingsgeschiedenis vaak gekampt met een ‘nihilistisch’ imago.
Identificatie met een permanent zelf mag dan volgens het boeddhisme de bron zijn van egoïsme en de oorzaak van lijden (dukkha), maar naarmate het de kloosters verliet en de massa’s bereikte, bleek de gapende leegte (sunyata) niet altijd goed te ‘verkopen’.
Er waren ook praktische problemen. Hoe moest het boeddhisme worden verzoend met het diepgewortelde geloof in karma en reïncarnatie in India als een onsterfelijke ziel niet bestond? Wat reïncarneert er dan?
Binnen het Indiase boeddhisme kwam de Yogacara-school (vierde eeuw na Chr.) met een kunstgreep. Mensen lossen na hun dood op in de energie van het universum, maar hun karmische erfenis wordt bewaard in een onderbewust krachtenveld, het opslagbewustzijn.
Mutatis mutandis kom je dit opslagbewustzijn in de moderne tijd tegen als het ‘collectieve onbewuste’ in de psychologie van Carl Gustav Jung. Zowel het individu als de cultuur putten uit een onderbewust reservoir van voorgevormde krachten, stelt hij. Zijn gebruik van de mandala als middel om het psychische krachtenveld van patiënten te visualiseren, ontleende Jung aan het Tibetaanse boeddhisme dat mede beïnvloed is door Yogacara.
In de voorstelling van Yogacara verbinden mensen zich tijdens hun leven met zaden in het opslagbewustzijn. Uit negatieve zaden vormen zich onheilzame mentale formaties, uit positieve zaden heilzame mentale formaties. De kunst is om in een proces van leren steeds meer van ‘vals’ naar ‘waar’ bewustzijn te komen. Bijvoorbeeld Thich Nhat Hanh, een Vietnamese zenleraar, verwoordt in zijn leerredes op deze wijze een eigentijdse variant op dit oeroude mahayanadenken.
De Yogacara-school vormde een stap op de weg naar de wording van een kosmisch boeddhisme. Zij bood een uitgewerkte bewustzijnstheorie waarbij de ‘kleine’ geest van de niet ontwaakte mens ankert in de ‘grote’ geest, de onzichtbare, ‘lege’ substantie die het Al van de kosmos bijeenhoudt. Zie hier de oorsprong van Big Mind, dat in sommige boeddhistische kringen tegenwoordig goed schijnt te verkopen.
Voor de menselijke hunkering naar heil was in de geschiedenis van het boeddhisme het aanbod van Yogacara in vele gevallen echter nog steeds te abstract-filosofisch. In een andere iteratie ontwikkelde zich in het mahayana-boeddhisme de religieuze voorstelling van een boeddhanatuur. Het vermogen tot ontwaken werd als het ware gevisualiseerd in een kleine boeddha, het ‘innerlijk kind’ in iedere mens. De boeddhanatuur was naar aard leeg, maar de verbeeldingskracht van de metafoor miste in de praktijk zijn uitwerking niet als bindmiddel voor volgelingen.
Op iedere stap van zijn historische ontwikkeling is het boeddhisme omgeven door filosofische controverses, van binnen en van buiten uit.
Boeddhanatuur als leeg ervaren en vanuit de kleine geest doorstoten naar ‘s mensen Ware Natuur is de kern van verschillende mahayanascholen, van Ch’an en Zen tot en met Dzogchen. So far, so good.
Maar het is in de psychologie van de individuele mens een kleine stap van boeddhanatuur naar atman en van Big Mind naar de Al-geest brahman, ook omdat je zelf misschien niet weet door welke diepe krachten je voorstellingsvermogen wordt voortgestuwd. Al was het alleen maar door de taal die als het ware uitnodigt tot de voorstelling dat mensen een boeddhanatuur ‘hebben’. Als je niet oppast kan het boeddhisme worden vervormd in de mal van het al te menselijke wensdenken in termen van houvast waar geen houvast is. Op iedere stap loert de dreiging van zelfbedrog.
De uitdaging is om in vorm leegte te zien en te blijven zien (en vice versa). Maar hoe weet je of de mat de plaats is van bevrijdend inzicht of van escapisme, van een tijdelijke vlucht voor de samsara? Hoe weet je of de boeddhanatuur een zielservaring is, een vonk van de kosmische boeddha waaraan je je kunt vasthouden wanneer het leven moeilijk is, of een toegangspoort tot de wijsheid voorbij alle wijsheid?
Boeddhisme is naar ieders persoonlijke voorkeur uit voorraad op maat leverbaar in een veelheid van mengvormen. Met of zonder devotie. Met bodhisattva’s als reëel existerende bovennatuurlijke wezens of bodhisattva’s als symbool of archetype. Met genade (Pure Land) of zonder. Met of zonder karma en reïncarnatie. Met of zonder esoterie (zoals tantra). Met of zonder hemelse rijken waarin boeddha’s hun ‘ultieme’ leringen in gereedheid houden totdat het menselijke bevattingsvermogen er rijp voor is deze te ontvangen.
Gelukkig schrijft Joseph Goldstein, een leraar in de theravadatraditie, in een van zijn boeken dat je niet hoeft te geloven in de boeddhistische kosmologie en wat dies meer zij om deelachtig te mogen zijn aan de bevrijdende werking van de oorspronkelijke inzichten die aan het boeddhisme ten grondslag liggen (de vier edele waarheden).
Historische en filosofische kritiek is geen vervanging voor de persoonlijke heilservaring, maar wel een gesprekspartner, een innerlijke stem die je waarschuwt voor de macht van zelfbedrog en je in het subtiele spel van vorm en leegte op de juiste koers kan houden.
van loo Kris zegt
Via het Boeddhisme kan je tot prachtige inzichten komen. Je moet gewoon door het te begrijpen, te trainen en vooral door heel veel geduld op te brengen en zoveel meer leren inzien alles wat materie aangaat tijdelijk is. Materie is gewoon een voorstelling van je karma maar het probleem is dat dit boven je rationeel vermogen uitstijgt. Je moet als het ware ( om toch iets te zeggen) je een voorstelling kunnen maken dat de empirische wereld gewoon een voorstelling is van jezelf. Je zou kunnen zeggen de gekristalliseerde wereld buiten jezelf is de voorstelling van je innerlijke wereld. Ga je hier sterk in het oordeel dan ben je gewoon je eigen aan het bevechten en de voorstelling herhaalt zich maar als je dit niet door hebt zal je sowieso de schuld buiten je leggen ( samsara). Of probeer gewoon in te loggen ( op spiritueel niveau) in de materiele wereld of omarmt het, kom tot jezelf zonder oordeel. De tijd die je daar in investeert openbaart zich in inzicht, ik weet niet hoe je het moet uitleggen – het wordt als het ware je ingegeven, van buitenuit en is zeker niet tot stand gekomen door rationele overwegingen te nemen. Als je dit begrijpt begrijp je dat onze wereld op zijn kop staat, het zijn tegenstellingen die je tot inzicht brengen . Van Loo Kris
Ronald Boerkoel zegt
Een mens is gewoon een dier 2.0 omdat het toevallig iets meer hersens heeft. Die hersenpan heeft o.a. het boeddhisme verzonnen, en hoewel daar prachtige ervaringen mee bereikt zijn, mist nog steeds de totaalvisie op de rest van de dierenwereld. Hebben apen ook karma, kunnen slakken ook reïncarneren, hebben dieren ook last van lijden als ze elkaar moeten opjagen en opeten, kortom de diepere universele grondslag hoe Het Leven in elkaar zit is niet te beperken tot wat alleen de mensheid aangaat. Iedere keer kom ik een artikel tegen over de mens dit, de mens dat, religie zus en boeddhisme zo, maar Het Leven is niet alleen de mens, die is maar een klein schakeltje in het Grote Geheel. Het Grote Geheel moet niet alleen inzicht geven in de mens, maar evenzeer, en op gelijkwaardige wijze, in de rest van Het Leven.
robq zegt
Volledig akkoord Ronald. Zolang we het dualisme mensheid versus de rest blijven maken blijven we vastzitten in ‘oppervlaktegezwam’. Alleen inzicht of gewoon ‘zien’ in het grote geheel geeft daar verlossing voor. Het is soms moeilijk grijpbaar omdat het ons zo steeds is ingeprent en ook verweven zit in onze taal. Daarom zien velen vaak Boeddhisme, wat dat ook juist moge zijn (?), als de oplossing van hun problemen. Stop met dit ‘hun – mijn’ en zie het grote geheel en dan bent u ineens van alle ellende verlost en moet u waarschijnlijk diep glimlachen of zelfs hard lachen met alle nonsens die ‘uw’ leven beheersten. En ja hoor, er blijven praktische problemen maar opeens zijn dat gewoon zaken die gedaan moeten worden ipv Bergen van Ellende. Stop met al die mooiklinkende onzin en verlos u. Liefst nu.