Vipassana in ontstaan-in-afhankelijkheid

Dhammuttamo (Adi Ichsan)[1]

Vipassana is, zoals andere fenomenen van de realiteit (dhamma’s), ook onderdeel van de keten van ontstaan-in-afhankelijkheid (paticca sammupada). Maar hoe wordt vipassana in de reeks van ontstaan-in- afhankelijkheid uitgebeeld? Als het ontstaan-in-afhankelijkheid in essentie het weder-ontstaan van samsara is, leidt vipassana dan ook niet alleen tot herhaling van samsara? Om deze vraag te kunnen beantwoorden moeten wij terug naar de geschriften van theravadaboeddhisme (sutta’s) om de directe aanwijzingen terug te vinden, maar wel ondersteund door praktijkervaring tijdens het beoefenen van oplettendheid (satipathana).

Voordat we verder gaan zullen wij eerst moeten weten dat in de theravadatraditie onderscheid wordt gemaakt tussen drie niveaus van begrijpen. Het eerste is begrip dat verkregen is door lezen en horen van de leerstelsels (suttamaya pañña); het tweede niveau is begrip dat verkregen is door het nadenken over beoefening-ervaringen (cintamaya pañña); en het derde niveau is begrip dat verkregen is door zelf de vruchten van beoefening te proeven door realisatie (bhavanamaya pañña)[2]. Onze vraag bevindt zich dus op het gebied van de eerste twee niveaus van begrijpen door tekststudie en begrijpen door vergelijking met de meditatie ervaringen. Het derde niveau van begrijpen is slechts van toepassing voor yogi’s die het pad- en vruchtbewustzijn reeds hebben ervaren.

In het Westen is het ontstaan in afhankelijkheid vooral bekend in de beschrijving van de transmigratie van de ene existentie naar de volgende, van herhaling van het lijdzame bestaan. Minder bekend is dat hetzelfde ontstaan-in-afhankelijkheid ook beschrijft hoe de boven-wereldse (lokuttara) bevrijding wordt bereikt in het hier en nu. De Boeddha gebruikt het ontstaan-in-afhankelijk namelijk op drie manieren: oplopend (anuloma); dalend (patiloma) en zowel oplopend als dalend tegelijk (anulomapatiloma)[3]. In de Tipitaka vindt men echter nog meer minder bekende vormen terug, waarbij vanuit andere invalshoeken het voorwaardelijk ontstaan van mentale staten wordt beschreven[4].

De oplopende verklaring van samsara is de bekendste variant in het Westen, die begint bij onwetendheid die conditioneringen doet ontstaan, waardoor vervolgens waarneming, fysieke-vorm en psyché, twaalfvoudig zintuigelijk bereik, contact, gevoel, verlangen, hechting, worden en niet worden, geboorte ouderdom ziekte en dood ontstaat, die op haar beurt weer aanleiding geeft voor het opnieuw ontstaan van onwetendheid en zo is de cirkel rond. Dit is dan ook de uitleg die aangeeft dat zo lang er vastgehouden wordt aan de verkeerde visie over het zelf, het terugvallen in dezelfde kringloop van lijden onvermijdelijk is.

De dalende of omgekeerde uitleg is een beschrijving van afhankelijkheden ‘tegen de klok in’. Bhikkhu Buddhadasa zegt hierover:

“In the immediate aftermath, during the first four-hour watch one night, the Buddha examined dependent co-arising in the forward order, starting with ignorance, then concocting (conditionering, mij), and so on, one after the other. During the second watch of the night, he reviewed dependent co-arising in the reverse order, starting from suffering, then birth, becoming, clinging, and so on all the way back to ignorance. In the final watch, he investigated and reviewed both.”[5]

Voor de beoefening van vipassana geven beide richtingen aanwijzingen aan hoe de vier-edele-waarheden gerealiseerd kunnen worden[6]. De oplopende richting (met de klok mee) geeft duidelijk aan dat er lijden is en hoe het lijden ontstaat. In vipassana gebeurt dit bij de herkenning van het moment waar de geest bezet wordt door verlangen en de herkenning van de daaropvolgende hechting met de inhoud van het verlangde.

De dalende richting geeft de richting van de vipassana training in praktijk aan, m.n. het systematisch loslaten van de onderdelen van de cirkel: na onderkenning van samsara wordt er getraind om creëren en niet- creëren los te laten; daarna het loslaten van hechting; gevolgd door het loslaten van verlangens; het stillen van gevoelens; het verbreken van contact door direct “horen-horen” of “denken-denken” of “onprettig -onprettig” enz. te benoemen bij zintuigelijke contact; dit leidt tot zintuigelijke deprivatie, waardoor fysieke-vorm en psyché uit hun verbondenheid worden gebracht, die op haar beurt weer het ophouden van het waarnemende bewustzijn, conditioneringen en onwetendheid tot gevolg heeft. De wel bekende Ajahn Brahm, de abt van de Wat Bodhinyana tempel in Australië legt uit:

“The teaching on how the process is ‘cut’, or rather ceases, is the purpose reserved for the ‘reverse’ order of Paticca-samuppada or ‘Dependent Cessation‘.”[7]

De Sinhalese bhante Piyadasi Maha Thera gaf de directe verbondenheid met de vier-edele-waarheden als volgt aan:

The paṭicca-samuppāda in its order of arising manifests the process of becoming (bhava), in other words, the appearance of suffering (dukkha, the first truth); and how this process of becoming or suffering is conditioned (dukkha-samudaya, the second truth). In its order of ceasing the paṭicca-samuppāda makes plain the cessation of this becoming, this suffering (dukkha-nirodha, the third truth), and how it ceases (dukkha-nirodha-gāmini paṭipadā, the fourth truth).[8]

In tegenstelling tot de niet soterisch[9] ingestelde boeddhisten, ligt de nadruk van het ontstaan-in- afhankelijkheid voor vipassana yogi’s niet zozeer bij transmigratie via wedergeboorte, maar hoe bij elk moment een repeterend patroon in gedachte, spraak en lichamelijke handeling wordt herhaald volgens de stappen van ontstaan-in-afhankelijkheid. Vandaar dat de eerste stap in vipassana dan ook is om te leren in het moment te zijn, elk moment tijdens alle momenten. Alleen door in het moment te zijn, ongestoord door het verleden en de toekomst, ongestoord door berouw en verwachtingen, kan de yogi elke stap in voorwaartse of omgekeerde richting van de cirkel herkennen en zichzelf trainen om zich ervan te distantiëren.

In de Upanisa sutta wordt verder beschreven dat naast het aspect van hoe het opnieuw ontstaan van lijden gebeurt, heeft het ontstaan-in-afhankelijkheid ook een bevrijdend aspect, waarbij uit het lijden ontwikkelingen richting verlichting een aanzet krijgt. Het is dan een ontstaan-in-afhankelijkheid naar bevrijding[10]. In de theravadatraditie wordt het aangeduid met de term boven-werelds (lokuttara) ontstaan-in-afhankelijkheid.

Het boven-wereldse ontstaan-in-afhankelijkheid is een opsomming van transcenderende mentale staten die een gevolg zijn van de lijdzame variant, waarbij impliciet wordt gesteld dat zonder lijden geen spirituele ontwikkeling mogelijk is. Na opsomming van het wereldse ontstaan-in-afhankelijkheid in de omgekeerde richting (patiloma), eindigt de sutta met een oplopende reeks (anuloma) die verder gaat dan eindigen in samsara:

“…geboorte is de ondersteunende voorwaarde voor lijden, lijden is de ondersteunende voorwaarde voor geloof, geloof is de ondersteunende voorwaarde voor vreugde, vreugde is de ondersteunende voorwaarde voor vervoering, vervoering is de ondersteunende voorwaarde voor rust, rust is de ondersteunende voorwaarde voor verrukking, verrukking is de ondersteunende voorwaarde voor concentratie, concentratie is de ondersteunende voorwaarde voor de kennis en visie van de dingen zoals ze werkelijk zijn, de kennis en visie van de dingen zoals ze werkelijk zijn is de ondersteunende voorwaarde voor ontgoocheling, ontgoocheling is de ondersteunende voorwaarde voor afwezigheid van lust, afwezigheid van lust is de ondersteunende voorwaarde voor bevrijding, en bevrijding is de ondersteunende voorwaarde voor de kennis van het einde van verontreinigingen.” (Vertaling uit het Engels door mij). [11]

Werelds

In oplopende volgorde zien wij de componenten reeks terug als:

• Onwetendheid, voorwaarde voor:
• Conditionering, voorwaarde voor:
• Waarnemend bewustzijn, voorwaarde voor:
• Fysieke-vorm en psyché, voorwaarde voor:
• 12 zintuigelijk bereik, voorwaarde voor:
• Contact; voorwaarde voor:
• Gevoel; voorwaarde voor:
• Verlangen; voorwaarde voor:
• Vastgrijpen (hechten); voorwaarde voor:
• Worden en niet-worden; voorwaarde voor:
• Lijden (geboorte-ziekte -dood); voorwaarde voor:

Boven-werelds

• Geloof; voorwaarde voor:
• Vreugde; voorwaarde voor:
• Vervoering; voorwaarde voor:
• Rust; voorwaarde voor:
• Verrukking; voorwaarde voor:
• Concentratie; voorwaarde voor:
• Kennis en visie van de dingen zoals ze werkelijk zijn; voorwaarde voor:
• Ontgoocheling; voorwaarde voor:
• Afwezigheid van lust; voorwaarde voor:
• Bevrijding; voorwaarde voor:
• Kennis van het einde van verontreinigingen.

In deze sutta zien wij vipassana expliciet terug in “de kennis en visie van de dingen zoals ze werkelijk zijn”, die een mediterende kent als de neerdrukkende inzichtniveaus vanaf het 5^de niveau tot en met het 9^de inzichtniveau[12]. Bij de voltooide yogi’s manifesteert zich dit als bhavanamaya kennis van het pad- en vruchtbewustzijn, de nibbana ervaring tijdens de 14^de en de 15^de inzichtniveaus. Tevens in de kennis van het einde van verontreinigingen, waarbij de yogi ziet dat mentale neigingen en eigenschappen die gebaseerd zijn op zintuigelijk bevrediging niet langer functioneren.

Belangrijk om te onderkennen is dat hier lijden (dukkha) als voorwaarde wordt gesteld voor geloof (sadha) en uiteindelijke bevrijding (vimutti). Dit kennen wij in vipassana als de mentale houding om pijn en stress niet te onderdrukken of te vermijden maar om het te accepteren en te gedogen zonder het te omarmen of zich ermee te identificeren (mijn pijn, pijn hoort bij mij enz.). Zo ontstaat de mogelijkheid om afstandelijk maar onderzoekend (dhammavicaya) naar de aard van lijden te kijken totdat kennis en inzicht ontstaan. Even belangrijk om te onderkennen is dat de wereldse cyclus niet automatisch doorloopt naar de boven-wereldse cyclus. De overgang naar het boven-wereldse vindt alleen plaats als men het achtvoudige pad bewandelt, door realiseren van de vier edele waarheden.

Inherent in het boven-wereldse ontstaan-in-afhankelijkheid zien wij vipassana terug in elk van de componenten. Zoals bij geloof zien wij vipassana terug als vertrouwen in de leraar, de spirituele vriend; de methode en de daad om gedisciplineerd de methode toe te passen onder alle omstandigheden. In vreugde als het vermogen om prettig gevoel te zien opkomen en verdwijnen wanneer verwijdering ontstaat tussen de mentale objecten en de waarneming. In vervoering als de momenten van roes opkomen en verdwijnen tussen de 3^de en 4^de inzichtniveaus als gevolg van geest zuiverende concentratie. In rust als het vermogen om ontspanning en gedachteloosheid van de geest te herkennen bij momenten waarbij hechten en verlangen ontbreken. In verrukking bij waarneming van het ontstaan en verdwijnen van verruimende bewustzijnsstaten tijdens momenten waar de zintuigen geleidelijk uitdoven. Bij concentratie zie je vipassana als het gericht houden van de aandacht op ultieme waarheid objecten en het achterwege laten van concepten en inhoudelijkheden. Bij ontgoocheling zien wij vipassana terug als herkenning van de plotselinge ongeïnteresseerdheid in fysieke-vorm en psyché. Bij afwezigheid van lust zien wij vipassana terug als het ontbreken van de behoefte om sturing en gehoor te geven aan gedachten en gevoelens. Bij bevrijding zien wij in vipassana de herkenning van opgelucht zijn bij het loslaten van de egocentrisch gerelateerde belangen, het opgeven van de identificatie met wie je denkt dat je bent. Bij kennis van het einde van verontreinigingen herkent de yogi het ontbreken van oude zintuigelijk respons patronen die niet meer terugkomen.

Vipassana is dus een onderdeel van ontstaan-in-afhankelijkheid als beleving van de werkelijkheid door de beoefenaar (yogi). In de eerste suttamaya fase van begrijpen is het om lijden en het verscholen lijden te leren zien in de eigen 5 constituenten van vorm, gevoel, perceptie, conditioneringen en bewustzijn. Bij de volgende cintamaya fase van begrijpen, is het de eigen ontdekking door ervaring van een mogelijke transcenderende richting die bereikt kan worden door onthechting.

Resumerend is een omkeer van richting in ontstaan-in-afhankelijkheid mogelijk door jezelf mentaal dusdanig te trainen dat er geen automatisch geconditioneerde respons meer plaatsvindt in alle handelingen van geest, spraak en lichaam. Daarbij is het ook zo dat volgens de oplopende manier (anuloma) blijkt dat lijden zelf een voorwaarde vormt voor het ontstaan van bevrijding en het bereiken van nibbana.  In ontstaan-in-afhankelijkheid is vipassana dus een essentieel onderdeel, maar wel als de oplossing voor het stoppen van samsara, geen onderdeel van het lijden zelf.

Waar lijden zich openbaart gaat het altijd gepaard met hechten en verlangen, en verlangen kan alleen gebeuren als wij het idee van een “zelf” als uitgangspunt hebben. Het is het werk van vipassana om de yogi te tonen dat er uiteindelijk geen zelf is, dat het zelf alleen een verdraaiing van perceptie was die veroorzaakt werd door de samenbundeling van de vijf constituenten. In nibbana echter is vipassana overbodig geworden en houdt het vanzelf op.

[1] Met dank voor de medewerking van Trudy Adema, Peter Lange, Wouter Doorn en Herman Schreuder.

[2] O.a. in DN 33, Saṅgītisutta; Vibhattihāravibhaṅga, netti paṭiniddesavāra vibhaṅga 8; en Desanāhāravibhaṅga, netti paṭiniddesavāra vibhaṅga 1. De drie fasen van kennis worden vaak vergeleken met de fasen van zelf koken: 1. Het lezen van een recept; 2. Het plezier tijdens het koken; en 3. Het proeven van het zelf gekookte gerecht.

[3] Sanjoy Barua Chowdhury: “THE PROCESS OF LIFE IN DEPENDENT ORIGINATION: AN ANALYSIS BASED ON BUDDHIST PSYCHOLOGY”, Mahachulalongkornrajavidyalaya University, C.E. 2019. Phd. dissertation. Par 2.4

[4] Bhikkhu Buddhadasa:”Paticcasamupadda: Pratical Dependent Origination”, Translated from the Thai [ค ำชแี้ จงเกยี่ วกับกำรศกึษำเรอื่ งปฏจิจสมปุ บำท] by Steve Schmidt, Garden of Liberation #03, Bangkok, 1968, p. 15-16.

[5] Bhikkhu Buddhadasa: “Karma: The choice is yours”, Lions Roar, October 2017.

[6] Zie voor de relatie tussen de vier-edele-waarheden en vipassana mijn vorige artikel in Boeddhistisch Dagblad. Ichsan (Dhammuttamo): “Vipassana en de vier-edele-waarheden”, art. Boeddhistisch Dagblad, 2020.

[7] Brahmavamso: “Paticca-Samupada Dependent Origination”, Budas.org, online version.

[8] Piyadasi Thera: “Dependent Origination: Paticca Sammupada”, Buddhist Publication Society Kandy, Sri Lanka, 1959, Wheel Publication Nr 15, online version.

[9] Boeddhisten die in dit leven geen prioriteit legen bij de onmiddellijke verlossing van het lijden, maar het uitstellen voor betere levensomstandigheden in dit leven of gunstige wedergeboorte in de toekomst.

[10] Upanisa Sutta, Dasabalavagga, SN 12.23.

[11] Bhikkhu Bodhi: “TRANSCENDENTAL DEPENDENT ARISING, A TRANSLATION AND EXPOSITION OF THE UPANISA SUTTA” Buddhist Publication society, 1980.

[12] De ontwikkeling van vipassana volgt een schema van 16 inzichtniveaus waarvan de eerste vier als voorbereidende kennis wordt beschouwd voordat de eigenlijke vipassana betreden wordt bij het 5^de inzichtniveau.