Religie en maatschappelijke verandering

De boeddhistische denker Sulak Sivaraksa (1933) is de belichaming van het sociaal geëngageerde boeddhisme. De vraag van zijn Religie en maatschappelijke verandering is: ‘Hoe kan religie bijdragen tot maatschappelijke verandering?’ Hieronder een beknopte samenvatting van het gelijknamige hoofdstuk uit Sivaraksa’s Zaden van vrede.

In de meeste culturen heeft religie twee rollen, signaleert auteur Sivaraksa. In tijden van vrede neigen priesters ernaar de maatschappelijke status quo te handhaven en sociale verandering tegen te houden. In tijden van onrust kunnen zij echter profeten zijn, die de instabiliteit in de samenleving gebruiken om deze te verbeteren en veranderen. Religie roept dan op tot een meer rechtvaardige en vreedzame samenleving op aarde, in het hier en nu.

Profetische stemmen

De auteur oppert vervolgens dat elke wereldreligie bestaat uit twee hoofdelementen: universele altruïstische en onbaatzuchtige liefde en geïnstitutionaliseerd en egocentrisch groepsgevoel. Dit laatste kan leiden tot intolerantie en fundamentalisme, zoals blijkt uit het volgende citaat: ‘Wij hebben het enige en ware pad naar verlossing gevonden. De anderen bevinden zich op een dwaalspoor.’ Een citaat: ‘Veel godsdienstige mensen vinden rechtvaardiging voor hun geloof in de wedijver met anderen in plaats van het streven naar dialoog en vreedzame samenwerking.’

De universele liefde van de wereldreligies is de laatste twee eeuwen terecht gekomen op de tweede plaats, aldus Sivaraksa. Op de eerste plaats staan uiterlijke vormen, waardoor religie als institutie de norm geworden. De meeste kerken steunen de maatschappelijke status quo: ‘Er zijn niet genoeg profetische stemmen geweest om de sociaal-economische orde in beweging te houden op weg naar vrede en rechtvaardigheid voor de hele mensheid.’

Wereldlijke goden

In de achttiende eeuw verminderde de priesterlijke macht in het voordeel van een nieuw soort raadgever: de wereldlijke intellectueel. Deze is niet aan traditie gebonden en beweert dat hij alle ellende van de wereld kunnen diagnosticeren en oplossen met zijn verstand. Dienaren en woordvoerders van goden is hij niet, maar hij vervangt de goden.

Met veel geestdrift nemen deze wereldlijke intellectuelen de grote geloofssystemen en hun voorstanders onder de loep, aldus de auteur. Zowel kerk als geestelijkheid worden aan de kaak gesteld. Deze intellectuelen hebben een grote rol gespeeld in het vormen van onze kritische mentaliteit en sociale instelling. Maar waren uitgerekend deze intellectuelen wel zo geschikt om de mensheid voor te houden hoe die zich moet gedragen? Niet bepaald! Sulak Sivaraksa schrijft over deze grote mannen en vrouwen, of ze nu Rousseau, Marx, Bertrand Russel of Mao Tse-tung heten: ‘Als wij kijken naar hun morele en oordeelkundige kwalificaties, zien wij dat zij hun eigen leven vaak op ontstellende manier leidden. Hun persoonlijke levens en hun relaties met familie en vrienden doen ons over het algemeen niet geloven dat zij zelf de sleutel tot geluk hadden gevonden.’ Deze wereldlijke goden hebben weliswaar ons denken verscherpt, maar ook bijgedragen aan het lijden van de mensheid. Zij faalden, omdat zij net als hun voorgangers arrogant en onverdraagzaam werden. Ze vonden de mensheid en hun eigen ideeën belangrijker dan de mensen die zij ontmoetten, concludeert de boeddhistische denker.

Waar het aan schort

We hechten te veel geloof aan de macht van actie, vooral aan politieke actie. Net als wereldlijke intellectuelen hebben activisten de neiging om zich met de buitenkant bezig te houden en het vingertje op te heffen naar anderen, naar ‘hen’ of naar het ‘systeem’. Dit zonder in te zien dat negatieve factoren ook in onszelf werkzaam zijn. Activisten gaan er vanuit dat persoonlijke rechtschapenheid pas ontstaat door radicale sociale verandering. Boeddhisten menen volgens Sivaraksa al 2.500 jaar dat radicale maatschappijverandering eerst, of in ieder geval gelijktijdig vraagt om individuele en spirituele verandering. Religie kan voor persoonlijke verandering zorgen, maar niet als dit het eenvoudigweg uitvoeren van uiterlijke rituelen is, zonder dat het samengaat met persoonlijke verandering. ‘Religieuze waarden zijn waarden die uitdrukking geven aan onze spirituele diepte en menselijkheid,’ aldus de maatschappijcriticus.

Het volgende citaat tot slot klinkt als een oproep. Sulak Sivaraksa: ‘Mensen die naar een spiritueel leven streven, moeten zich betrokken voelen bij hun maatschappelijke en fysieke omgeving. Waarlijk religieus zijn betekent niet de maatschappij afwijzen, maar werken voor sociale rechtvaardigheid en verandering. Religie bevindt zich in het hart van maatschappelijke verandering en maatschappelijke verandering is het wezen van religie.’