De Verhevene had een diep inzicht in de zelfloosheid van alle fenomenen. Dit aldus dr. Andrew Olendzki in I think I am van zijn boek Untangling self (2016). I think I am is onderdeel van het hoofdstuk 3 Nonself van zijn boek. De auteur deed boeddhistische studies aan de Lancaster University in het Verenigd Koninkrijk en verdiepte zich in de Pali Canon. Hij spréékt zelfs Pali volgens ingewijden.

Het zal best wat de Boeddha beweerde over die zelfloosheid, toch voelt het anders voor Olendzki. Als advocaat van de boeddhistische ‘duivel’ Mara noemt hij vijf redenen waarom. Een literaire stijlfiguur natuurlijk, maar niet minder serieus. Wat beweert hij vrij vertaald en samengevat?

Hij voelt zich ten eerste bewoner van zijn lichaam. Daardoor meent hij ook het centrum van de wereld te zijn. Twee: hij is de begunstigde van de gevoelens die opkomen bij elke ervaring die hij opdoet: hetzij plezierig, hetzij pijnlijk. Plezierig, dan geniet hij ervan. Is het pijnlijk, dan voelt hij zich slachtoffer.

Hij is ten derde de artiest die zichzelf uit. Hij vindt zijn uitingen nogal bescheiden, maar ze zijn desondanks uniek. Alles wat wij doen drukt uit wie we zelf zijn. Als vierde meent de auteur dat hij iemand is die handelt (‘agent’). Soms doet hij goed, soms kwetst hij anderen. Hoe het ook zij, hij handelt, treedt op in deze wereld en is verantwoordelijk voor wat hij ook doet. Is de uitkomst ervan positief, dan verdient hij eer. Pakt de uitkomst negatief uit, dan is hij meestal wel zo fideel om de schuld ervan op zich te nemen. Hoe het ook zij: ‘keuzes’, ‘beslissingen’ en ‘verantwoordelijkheid’ hebben pas zin als er iets is dat kiest, handelt en de gevolgen ervan accepteert.

Ten vijfde en ten slotte: Olendzki kan er niets aan doen dat hij de indruk heeft een soort hart en ziel (‘essence’) van iets te zijn dat op de een of andere manier zich bewust is van alles hierboven. Het ‘gegeven’ van bewustzijn, dit wil zeggen: het naakte feit dat momenten van bewustzijn snel achter elkaar opkomen en de indruk dit te ondergaan, wekken de indruk dat er een constant besef van zelf bestaat. ‘I am upon which it all depends, around which it all congeals, the very heart of all that unfolds here and now as ‘me’.’ Oftewel zeer vrij vertaald: ‘Ik ben om wie alles draait en van wie alles afhangt.’ 

‘Begrijp ik daarom niet de leer van de Boeddha over niet-zelf,’ vraagt de auteur zich af? Helemaal niet, want het verhaal is anders! 

De Boeddha heeft namelijk nooit beweerd dat het zelf niet bestaat, alleen dat het een gekleurde uitleg is van onze ervaring. Hij rafelde het zogeheten zelf uiteen in vijf aggregaten (khandas), die ieder bijdragen aan de vorming van ons zelf. Het zijn de vijf lichamelijke en mentale factoren die onderdeel zijn van de opkomst van vastklampen en hunkering.

Het zijn 1.vorm of materie (rupa), 2.sensatie, gewaarwording (vedana), 3.perceptie of voorstelling (sanna), 4.wilsformaties, intenties en gedachtes (sankhara) en 5.bewustzijn of aandacht (vijnana). Alles bij elkaar opgeteld leidt dit tot de indruk dat het zelf werkelijk zou bestaan. Olendzki: ‘The five aggregates really do occur – that is not the question. They just don’t belong to anybody.’ Vertaald: ‘De vijf aggregaten doen zich werkelijk voor – dat is niet de vraag. Alleen, ze behoren toe aan niemand.’ De Ontwaakte meent dat het zelf een toegevoegde constructie is.

Als het zelf op zo’n relatief simpele manier tot stand kan komen, dan kan er net zo afscheid van worden genomen, oppert Olendzki. Hij haalt de Boeddha aan als hij schrijft: ‘’Zie de aggregaten als: ‘dit is niet van mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf!’’ Door hebzucht, haat, onwetendheid en een verzameling aanverwante onheilzame gevoelens en handelen veroorzaken we veel lijden voor anderen en onszelf. De niet-zelf benadering veroorzaakt dit niet en dit is volgens de auteur de kern van wat de Boeddha onderwees. Het is aan ons dit te onderzoeken en te ervaren wat deze ommekeer oplevert voor ons, onze geliefden en al die anderen.

Bodhi

De laatste zin van de vorige alinea klinkt als een prachtige cliffhanger voor Waking up uit hetzelfde hoofdstuk als I think I am uit Olendzki’s boek. Ontwaken in dit leven is voor iedereen haalbaar, meent hij. Ontwaken, verlichting (‘enligthenment’) is overigens niet de juiste vertaling van bodhi.

Volgens de vroege boeddhistische verhandelingen is het een geleidelijk proces van mentale zuivering met als hoogtepunt een diepgaande psychologische verandering. Dit overkwam de Boeddha onder de bodhiboom en in zijn verhandelingen verwijst hij vaak naar deze ervaringen. Ook is bodhi niet het overstijgen van dit leven, maar het bereiken van de diepste lagen van diepgeworteld welbevinden in dit bewustzijn en dit lichaam, hier en nu.

Wij hebben diep ingebedde giftige emotionele en gedragsmatige gewoontes die lijden veroorzaken voor ons en anderen. Hebzucht, haat, onwetendheid en aanverwante toxische emoties kunnen op korte termijn weliswaar voordelig zijn, maar zonder uitzondering ook ons en anderen beschadigen. Olendzki noemt als vergelijkt het met suiker, nicotine en alcohol die een prettig gevoel opleveren, maar uiteindelijk onze gezondheid schaden. Geestelijke gezondheid kan op dezelfde manier worden bevorderd of benadeeld door het veranderen van de hoeveelheid giftige stoffen in ons systeem.

We zijn in staat tot vriendelijkheid, ook weten we dat niet gedwongen zijn zelfzuchtig te handelen. We hebben enige invloed op ons handelen. We kunnen dit van moment tot moment ervaren, wanneer we er bewust voor kiezen een gezonde keuze te maken, ondanks een ongezonde impuls. Olendzki: ‘Als we op de een of de andere manier op dit moment in staat zijn tot vriendelijkheid, waarom dan niet het volgende moment?’

Volgens de overlevering zou de Boeddha plotseling en onwrikbaar ontwaakt zijn, maar ontwaken is niet alles of niets. Ieder moment erven we een stukje verleden, transformeren dit in onze huidige ervaring en zaaien daarmee de gevolgen die zich ontvouwen in de toekomst. Laten we ons pad afwandelen en zorgvuldig onze ene voet voor de ander zetten en ons niet richten op de eindbestemming, hoog boven de mist, adviseert de auteur. Momenten van bodhi bestaan hier en nu: ‘Every mindfull moment in which generosity displaces greed, compassion takes the place of hatred, and insight dislodges delusion is a moment in which we are awake. If we can manage one moment of wisdom, why not another?’  

Een citaat uit Neil Youngs Heart of gold (1971-72):

I’ve been in my mind,
it’s such a fine line
That keeps me searching
for a heart of gold
And I’m getting old.
Keeps me searching
for a heart of gold
And I’m getting old.

 Bronnen