Klimaatverandering – miljarden mensen krijgen te maken met gezondheidsrisico’s

Als klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en andere milieuveranderingen onverminderd doorgaan, krijgen eind deze eeuw miljarden mensen te maken met ernstige gezondheidsrisico’s door hitte, overstromingen, voedseltekorten, infectieziektes, migratie en conflicten. Het onderzoek naar het verband tussen deze milieuveranderingen en menselijke gezondheid (“planetary health”) staat nog in de kinderschoenen.

In een rapport dat 1 juni verscheen  geeft de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) een overzicht van de bestaande wetenschappelijke kennis op dit gebied en presenteert ze een lijst met kennisvragen waar onderzoekers mee aan de slag moeten.

De directe effecten van deze milieuveranderingen op de gezondheid zijn vaak wel duidelijk, maar de indirecte effecten zijn veel lastiger te onderzoeken, terwijl er waarschijnlijk veel meer mensen door getroffen gaan worden. In het rapport heeft de KNAW in kaart gebracht waar de hiaten in de kennis zitten, en waar stappen te maken zijn. Belangrijke onderzoeksvragen zijn bijvoorbeeld:  Welk effect hebben klimaatverandering, ontbossing en verlies van biodiversiteit op de verspreiding van infectieziekten?  Hoe kan een samenleving zich aanpassen aan extreem weer, stijging van de zeespiegel en andere klimaatrisico’s om negatieve gevolgen voor de gezondheid te voorkomen? En hoe kunnen internationale milieuverdragen een positieve rol spelen in het Nederlands gezondheidsbeleid?

Het rapport geeft een uitgebreide onderzoeksagenda voor planetary health. Om de problemen rond planetary health in kaart te brengen en oplossingen aan te dragen is samenwerking tussen wetenschappers uit allerlei disciplines essentieel . De KNAW adviseert om een breed onderzoeksnetwerk rond het thema op te zetten. Universiteiten, onderzoeksinstituten en vooral universitaire medische centra zouden in hun onderzoek meer plaats moeten inruimen voor dit nieuwe vakgebied. Dat geldt ook voor onderzoeksfinanciers, die hun prioriteiten nog onvoldoende aan deze nieuwe realiteit hebben aangepast.

Broeikasgassen

Overigens draagt de gezondheidszorg zelf ook flink bij aan de uitstoot van broeikasgassen, afvalproductie en milieuverontreiniging, constateert de KNAW. Het is nodig het tempo van verduurzaming sterk op te voeren, en daarbij zal het onvermijdelijk zijn dat bij de keuzes voor behandelingen het aspect duurzaamheid serieus mee gaat wegen.

De omstandigheden voor het leven op aarde zijn ingrijpend aan het veranderen. De klimaatcrisis veroorzaakt regelmatig bosbranden, hittegolven, overstromingen en extreme droogte. De biodiversiteit neemt snel af, de milieuvervuiling is tot in alle uithoeken van de aarde doorgedrongen, stikstof hoopt zich op in de natuur, ontbossing en bodemerosie gaan in een alarmerend tempo door en drinkwaterbronnen drogen op.

Gezondheidsrisico’s

Als deze wereldwijde milieuveranderingen onverminderd doorgaan, kunnen eind deze eeuw wereldwijd miljarden mensen te maken krijgen met ernstige gezondheidsrisico’s. Jaarlijks zouden daar miljoenen mensen aan kunnen overlijden, en nog veel meer mensen zullen te kampen krijgen met hittestress, infectieziekten, ondervoeding, overstromingen en psychische problemen. Sommige gemeenschappen zullen worden bedreigd in hun voortbestaan omdat hun omgeving overstroomt of onleefbaar wordt door hitte of droogte. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is klimaatverandering zelfs ‘de grootste bedreiging voor de volksgezondheid’ in de eenentwintigste eeuw.

Desondanks staat het onderzoek naar de gevolgen van wereldwijde milieuveranderingen voor de menselijke gezondheid, en hoe die kunnen worden beperkt, nog in de kinderschoenen. Planetary health is in 2015 als nieuw vakgebied geïntroduceerd en sindsdien snel gegroeid. Het is een breed vakgebied, dat verder kijkt dan de lokale milieubedreigingen die tot nu toe zijn onderzocht, en richt zich op veranderingen op mondiale schaal.

In dit rapport wordt de visie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) op dit nieuwe vakgebied gepresenteerd. Het inventariseert de belangrijkste kennislacunes en presenteert een onderzoeksagenda die in overleg met deskundigen uit allerlei disciplines tot stand is gekomen. Planetary health als wetenschapsterrein heeft als uitgangspunt dat al het leven op aarde onderling verbonden is, en dat het onze morele plicht is om te zorgen voor de gezondheid en het voortbestaan van alle soorten. Om praktische redenen richt deze verkenning zich echter voornamelijk op de gezondheid van de mens, waarnaar tot dusver het meeste onderzoek is gedaan.

Invloed volksgezondheid

Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt zonder meer dat wereldwijde milieuveranderingen ook nu al invloed hebben op de volksgezondheid. Er overlijden meer mensen aan hittestress; ernstige droogte veroorzaakt op grote schaal honger; en sommige infectieziekten verspreiden zich naar gebieden waar ze eerder niet voorkwamen – om maar een paar voorbeelden te noemen. Hoewel dit dus nu al ernstige problemen oplevert, zullen de gezondheidseffecten in de toekomst naar verwachting nog veel groter worden als de wereldwijde milieuveranderingen in het huidige tempo doorgaan.

Hierbij kan het gaan om directe gezondheidseffecten, bijvoorbeeld als gevolg van hittestress of overstromingen, maar ook om indirecte effecten, bijvoorbeeld door lagere voedselopbrengsten, de verspreiding van infectieziekten, of migratie en conflicten. Door dergelijke indirecte effecten worden waarschijnlijk meer mensen getroffen dan door directe effecten, maar de indirecte zijn veel lastiger te onderzoeken vanwege de langere causale ketens. Desondanks is beter inzicht in deze indirecte effecten essentieel om tot effectieve maatregelen te komen, met name als het gaat om voeding en infectieziekten.

Rijke landen

Niet alle landen zullen even zwaar worden getroffen. Rijke landen, zoals Nederland, zullen de gezondheidseffecten van wereldwijde milieuveranderingen op de korte en middellange termijn waarschijnlijk wel kunnen opvangen, mits ze de nodige aanpassingsmaatregelen treffen, bijvoorbeeld om de gevolgen van hittegolven of overstromingen te beperken. De gezondheidsrisico’s zijn veel groter in het mondiale Zuiden, dat kwetsbaarder is voor deze milieuveranderingen en vaak ook niet over de nodige (financiële) middelen beschikt om maatregelen te nemen. En omdat de welvaart van de rijkere landen samenhangt met een al eeuwenlang grotere ecologische voetafdruk, zijn zij grotendeels verantwoordelijk voor milieuveranderingen elders in de wereld en de gevolgen daarvan voor de gezondheid.

Er zijn grote verschillen in kennis over de gezondheidseffecten van de diverse mondiale milieuveranderingen. We weten bijvoorbeeld meer over de gezondheidseffecten van klimaatverandering en wereldwijde lucht-, water- en bodemverontreiniging dan over de gezondheidseffecten van biodiversiteitsverlies en verstoring van de stikstofkringloop. Vooral als het gaat om het verlies van biodiversiteit is er maar weinig empirisch bewijs voor de gezondheidseffecten ervan. Toch staat vast dat de gezondheid van de mens mede afhankelijk is van de ‘ecosysteemdiensten’ van de natuur, zoals het zuiveren van water en lucht, het mogelijk maken van voedselproductie en het beheersen van infectieziekten. Als de biodiversiteit afneemt, komen deze steeds meer onder druk te staan en ontstaan ook grote gezondheidsrisico’s voor mensen.

Migratiebeleid

Om gevolgen voor de volksgezondheid te voorkomen is het essentieel om de oorzaken van wereldwijde milieuveranderingen aan te pakken met een effectief ‘mitigatiebeleid’. Omdat deze milieuveranderingen uiteindelijk het gevolg zijn van de groeiende wereldbevolking en de toenemende productie en consumptie per persoon, is het zorgwekkend dat deze beide ontwikkelingen op de korte en middellange termijn naar verwachting zullen doorzetten. Het is de vraag of technologische aanpassingen, zoals de transitie naar duurzame energie, het tij nog kunnen keren, of dat er meer drastische maatregelen nodig zijn, zoals inkrimping van de materiële productie en consumptie (‘degrowth’).

In beide gevallen zullen transformatieve veranderingen nodig zijn in de energievoorziening, het vervoer, de industrie, de voedselproductie en andere essentiële sectoren. Voor sommige daarvan, met name de verduurzaming van het energiesysteem, zijn er technologische oplossingen in zicht, waardoor bepaalde wereldwijde milieuveranderingen hopelijk nog tijdig tot staan kunnen worden gebracht. Beleidsmakers, bedrijven, overheidsinstellingen en individuele burgers zullen echter hun beleid en hun gedrag grondig moeten aanpassen om deze transformaties tot stand te brengen. Daarvoor zullen vaste gewoonten, gevestigde belangen en andere grote belemmeringen moeten worden doorbroken. De gezondheidszorg heeft ook zelf een aanzienlijke ecologische voetafdruk en draagt flink bij aan de uitstoot van broeikasgassen, verontreiniging en andere wereldwijde milieuproblemen. Net als andere sectoren zal de zorg daarom duurzamer moeten worden. Daarnaast speelt de gezondheidszorg een belangrijke rol in de adaptatie, bijvoorbeeld bij de bestrijding van infectieziekten die samenhangen met klimaatverandering.

Pijlers in gevaar

Als de klimaatverandering, het verlies van biodiversiteit en andere wereldwijde milieuveranderingen in hetzelfde tempo doorgaan, komen de pijlers onder de menselijke gezondheid ernstig in gevaar. Dit betekent allereerst dat het essentieel is om deze trends te keren. De KNAW ziet een belangrijke rol weggelegd voor wetenschappelijke organisaties om de risico’s van wereldwijde milieuveranderingen onder de aandacht te brengen en te pleiten voor evidence-based oplossingen. Verder is het advies van de KNAW aan leiders in de gezondheidszorg om meer betrokken te zijn bij het duurzaamheidsdebat, en mee te werken aan de dringend noodzakelijke maatschappelijke veranderingen om de gevolgen van wereldwijde milieuveranderingen voor de gezondheid af te wenden.

De wetenschap speelt een sleutelrol bij het afwenden van deze gezondheidsrisico’s, niet alleen door de beschikbare kennis actief te delen, maar ook door belangrijke kennishiaten op te vullen. Dit betekent dat het nieuwe vakgebied planetary health moet worden gestimuleerd en verder worden ontwikkeld. Weliswaar is onze gezondheid lang niet het enige dat schade ondervindt van klimaatverandering, verlies van biodiversiteit en andere wereldwijde milieuveranderingen, maar gezondheid is zonder meer belangrijk genoeg als afzonderlijk aandachtsgebied in het onderzoek. Meer wetenschappelijk inzicht zal beter beleid mogelijk maken, maar daarnaast kan bewustwording van de gezondheidsrisico’s van wereldwijde milieuveranderingen ook helpen om de noodzakelijke gedragsveranderingen bij beleidsmakers, bedrijven, overheidsinstellingen en individuele burgers te versnellen.

Aanknopingspunten

In dit rapport wordt een ambitieuze onderzoeksagenda voor planetary health gepresenteerd. Wetenschappers uit allerlei disciplines kunnen hierin aanknopingspunten vinden om aan de slag te gaan. Een goede eerste stap zou al zijn om – waar mogelijk en zinvol – een gezondheidsdimensie op te nemen in onderzoek naar wereldwijde milieuveranderingen, en een wereldwijde milieudimensie op te nemen in medisch en gezondheidsonderzoek. De KNAW adviseert ook om in Nederland een interinstitutioneel en interdisciplinair onderzoeksnetwerk rond planetary health op te zetten, gekoppeld aan vergelijkbare internationale initiatieven. Veel universiteiten en onderzoeksinstituten kunnen bijdragen aan deze ontwikkeling door in hun onderzoeksportefeuille meer plaats in te ruimen voor planetary health, maar de KNAW adviseert met name de universitaire medische centra om hun inzet op dit nieuwe vakgebied te intensiveren.

Om onderzoek naar planetary health van de grond te krijgen, is niet altijd nieuwe financiering nodig: bestaande programma’s in Nederland bieden al mogelijkheden voor onderzoekssubsidies. Deze zijn echter onvoldoende, en de KNAW roept onderzoeksfinanciers in Nederland dan ook op om te verkennen welke mogelijkheden er zijn voor het stimuleren van onderzoek in verband met de toenemende gezondheidsrisico’s als gevolg van wereldwijde milieuveranderingen. Immers, voor de vier bovengenoemde onderzoeksprioriteiten op het gebied van planetary health ontbreken goede financieringsmogelijkheden, ondanks hun enorme beleidsrelevantie. Zo zou het zeer zinvol zijn om meer financieringsmogelijkheden te creëren voor onderzoek naar duurzaamheidsvraagstukken in de gezondheidszorg, om de transitie van de zorg te versnellen. Als financiering afhankelijk wordt gesteld van deelname aan een interdisciplinair en interinstitutioneel netwerk, zou dit ook een impuls geven aan de totstandkoming van een platform op het gebied van planetary health in Nederland.

Tot slot blijkt uit deze verkenning dat de onderzoeksagenda voor planetary health de capaciteit van de Nederlandse wetenschap ver te boven gaat. Internationale samenwerking zal dan ook essentieel zijn. Deze kan worden bevorderd door nationale en internationale actoren op dit gebied (waaronder nationale en internationale academies en onderzoeksfinanciers) bijeen te brengen voor overleg over de internationale afstemming van onderzoeksagenda’s en de financiering van onderzoek op het gebied van planetary health.