‘Zen op zijn slechtst is een beklemmende middeleeuwse gehoorzaamheidscultus. Een verstikkende traditie die mensen monddood maakt in plaats van mondig.’ Zesde van acht inleidingen van Niet om door te komen! De Poortloze Poort.

Een steriele zenpraktijk

De Wumenguan is naar mijn mening een hoogtepunt van de zenlite­ratuur en een omslagpunt in de zengeschiedenis. Daarmee zeg ik niets nieuws. Volgens Daisetz T. Suzuki en R. H. Blyth* was de Poortloze Poort tegelijk de neerslag van en de nekslag voor het aanvankelijk zo creatieve Chinese chanboeddhisme.

Daarna zou het in rap tempo degenereren tot, ik parafraseer, een ste­riele zenpraktijk van terugblikken en nadoen, van standaard koancol­lecties en voorgebakken antwoordboeken, van rituelen, formules en stokpaardjes, van voorouderverering, hielenlikkerij, zitternij en dik­doenerij die nu al een millennium standhoudt.

En die inmiddels met alles erop en eraan naar het westen is geëxpor­teerd.

* Zie Daisetz T. Suzuki in ‘Zen and Zen Classics Volume Four: Mumonkan’
(R.H. Blyth, Hokuseido Press 1966) in zijn voorwoord op pagina ix, of R.H. Blyth zelf in zijn naschrift op pagina 326.

De leegte van vormelijkheid

Heersen en beheersen

Terwijl chan vooral over leegte gaat, lijkt het in zen vooral om de vorm te draaien. Niet alleen in het klooster, maar ook in veel stads- en plat­telandssangha’s.

De zendo is strak ingericht, de kussentjes liggen precies even ver uit elkaar en precies haaks op de wanden.

De kleding staat vast en het kapsel staat vast, de leefregels staan vast, de begroetingsrituelen staan vast, wie wat wanneer mag en moet zeg­gen staat vast, wanneer je slaapt, waar je slaapt en hoe je slaapt staat vast.

Het menu wordt voor je bepaald en de gerechten moeten op de be­stemde plaats op de geëigende wijze in de juiste volgorde in het juiste tempo met volledige aandacht genuttigd worden.

De meditatiehouding is voorgeschreven, de meditatiemethode is voor­geschreven, het meditatieobject is voorgeschreven en de meditatie­duur is voorgeschreven.

Om kort te gaan, de meester heerst over de leerling, die hij strenge re­gels oplegt. De leerling heerst over zijn lichaam en geest, die hij aan een strenge discipline onderwerpt.

De verkeerde zen van het zwijgend malen

Monddood in plaats van springlevend

Waar dat obsessieve en dwangmatige vandaan komt weet ik niet, maar van alle landen die ik in mijn leven heb bezocht is er niet één zo gepreoccupeerd met vorm als Japan.

Denk aan de ingewikkelde etiquette (omgangsvormen), denk aan de keurige wachtrijen, de voorbeeldige beambten. Denk aan de tempels, aan de zentuinen. Denk aan nogaku, bonsai, ikebana, origami, kalli­grafie, de theeceremonie, furoshiki (inpakkunst).

Prachtig om te zien, maar niet zonder keerzijden. Ik zeg het nog maar eens: zen op zijn slechtst is een beklemmende middeleeuwse gehoor­zaamheidscultus. Een verstikkende traditie die mensen monddood maakt in plaats van mondig, geestdood in plaats van geestig, hartdood in plaats van hartig, wederdood in plaats van wedergeboren, schijn­dood in plaats van springlevend.

Spiritualiteit gereduceerd tot ritualisme. Dat is de verkeerde zen van het zwijgend malen.

Volgende week de zevende inleiding: Zen op z’n best: een innerlijke revolutie

Alle inleidende artikelen van de Poortloze Poort.

Voorplat van het boek Niet om door te komen! De Poortloze Poort.

De Poortloze Poort in het Boeddhistisch Dagblad: alle links

De Poortloze Poort inkijken/kopen