De Vlaamse beeldend kunstenaar André De Nijs volgde meer dan dertig jaar geleden vijf jaar de kunstacademie Lucas Kapellen. ‘Ik leerde daar kleurenleer en compositie, maar de dingen die vandaag in mijn atelier ontstaan zijn vooral het resultaat van “ try and error “ , het zijn dingen die ik niet heb meegekregen in de academie. Een persoonlijke schildertechniek met acrylverf, op een ondergrond van gekreukt Japans papier, het afwerken van de schilderijen met speciale potloden waarmee je op glas kan tekenen, en zo nog meer. Allemaal autodidactisch bijeen gesprokkeld.’
De Nijs is voorzitter van Sankova , een platform voor stiltebeleving voor de regio Noord Antwerpen in Vlaanderen. ‘Het begon allemaal in 2011 toen ik een eerste “ stilteplek “ mocht realiseren in het gemeentelijk park in Kapellen. Stiltebeleving is voor mij even noodzakelijk als brood en water. Ik denk dan aan groeien in spiritualiteit, maar ik denk vooral aan de therapeutische aspecten in verband met geestelijke gezondheid, zoals in relatieproblemen, gezondheidsproblemen, problemen met het werk, met de kinderen, met…
Mindfulness en meditatie staan centraal in de werking van Sankova. Het zijn gereedschappen voor mij om met mededogen de andere tegemoet te treden. Om enkele voorbeelden te geven. Stiltewandelingen met mindfulness-begeleiding, schrijven in stilte, mindfulness workshops en terugkomsessies, sacrale dans en sessies met klankschalen, – en uiteraard … kunst en cultuur kunnen een dankbaar hulpmiddel zijn om te werken aan bewustzijnsverbreding, zowel voor de vrienden van de stilte als voor mijzelf in mijn schildersatelier. Een directe link naar een specifieke boeddhistische sangha is er momenteel niet, maar er zijn wel contacten en praatavonden met praktiserende boeddhisten. Vooral Thich Nath Hanh staat vandaag vooraan in mijn interesseveld. Waarom : omdat mijn ervaring leerde dat aandachttraining een goed middel is om positieve energie en bredere inzichten op te bouwen.
Kunnen kunst, meditatie en verstand versmelten tot één harmonieus geheel ? De wolk van niet weten, schrijven en schilderen, het zijn voor André al jaren de dingen die zin geven aan zijn leven. Tentoonstellen is echter nooit een prioriteit geweest. Meer dan de helft van zijn schilderijen is nog nooit buiten de muren van zijn atelier geweest. André: ‘De reis is belangrijker dan de eindbestemming . Schilderen is voor mij een zoektocht, mijn pelgrimstocht naar een eindbestemming die ik zelf niet wil definiëren. Stiltebeleving staat bij deze levenslange queeste centraal. Stilte schenkt mij het vermogen om een brug te slaan tussen het zichtbare en het onzichtbare. Je kunt bijvoorbeeld wekenlang meditatief voor één boom gaan zitten, het beeld op je laten inwerken, en pas daarna vanuit de stroming van het onbewuste een schilderij laten ontstaan. Maar zo werkt het hier blijkbaar niet.’
André: ‘Vanuit de leegheid van gedachten kan ook een kritische zelfbevraging groeien die kan leiden tot bewustzijnsverruiming. En dit is een boeiende insteek die poorten opent naar mijn verbeelding. Laat het duidelijk zijn ; het heeft niets te maken met verstandelijk inzicht! Het gaat over groeien in het “zijn” en de bevragingen bij de lichamelijke begrenzingen die daarbij horen. Ik weet het … in het boeddhisme wordt herhaaldelijk gewaarschuwd voor een overwaardering van het denken. En tot op zekere hoogte wil ik daar wel in mee gaan. Maar als westerling ben ik ook opgegroeid met ; “ ik denk, dus ik ben “ van Descartes. Laat mij mijn creatieve processen dan maar benoemen als een samenvloeiingspunt waarin oost en west delen in één grote ervaring.
Als men spreekt over schilderen, dan ligt het woord “verbeelden” voor de hand. Hierbij aansluitend zou ik een nieuw woord willen lanceren, een woord dat beter past bij mijn schilderijen, en dat is “beeld-denken”. Beeld-denken is een werkwoord. Denken in beelden … want daar komt het in mijn schilderijen op neer ; nadenken over iets, en de resultaten hiervan omzetten in beelden, los van de bestaande verwachtingspatronen. Het is voor mij vanzelfsprekend dat tegelijk met het tableau ook een flard poëzie ontstaat. Woord en beeld groeien naar mekaar toe … ze zijn complementair … ze zijn Yin en Yang.
Voor mij staat kunst synoniem voor levensvitamienen die kunnen zorgen voor groei. Het leven is constant in evolutie en kunst is een deel van ons leven. Dus: ook kunst staat voor evolutie. Evolutie eerst bij het beeld-denken van de kunstenaar tijdens het creatieve proces. Beeld-denken voor de toeschouwer achteraf betekent dan associaties maken en inzichten verbreden. Het enige wat je als kunstenaar van de kijker mag verwachten is de milde open aandacht die de mindfulness vooropstelt. Bij de aandachtige tentoonstellingsbezoeker zullen de gevoelens en gedachten bij mijn schilderijen mondjesmaat als puzzelstukjes in het hoofd op hun plaats vallen. En meer dan waarschijnlijk ziet de uiteindelijke puzzel van de toeschouwer er helemaal anders uit als die van de kunstenaar. Zo hoort het ook!
Kunst kan ook het “onzichtbare” zichtbaar maken. En nu wordt het natuurlijk iets moeilijker … kunst en spiritualiteit … ook spiritualiteit is een gegeven dat constant in evolutie is. Alles in ’t leven is evolutie en spirituele kunst kan in beweging brengen wat vastgeroest en onbeweegbaar geworden is. Spiritualiteit betekent lijnen trekken naar de toekomst, vastgeroeste lijnen openbreken, nieuwe visies openen op de werkelijkheid. Dat is de – laat ons hopen -nooit eindigende uitdaging die ik voor mezelf heb vooropgesteld.’
In het schildersatelier van André zijn vandaag twee spirituele aspecten prominent aanwezig. Twee sterke figuren begeleiden hem tijdens zijn werk. Naast een foto van Thich Nhat Hanh hangt een vergeelde middeleeuwse ets met daarop Franciscus van Assisi. Ze vormen samen zijn bron van inspiratie … hun teksten liggen her en der verspreid tussen de tubes verf en de borstels. De stilte in het atelier doet de rest.
André: ‘Hoe het groeide? Een aantal jaren terug had ik het voorrecht om een mindfulness-workshop-reeks te volgen bij Edel Maex in Antwerpen. Het veranderde mijn leven ! Er groeide een klik tussen mijn christelijke achtergrond, met Franciscus van Assisi als belangrijkste “kapstok” en de meditatieve spiritualiteit die wordt uitgestraald vanuit het boeddhistisch centrum Plum Village en de leraar Thich Nhat Hanh, door zijn studenten Thay genoemd , de bezieler ter plaatse. Talrijke quotes van Thay heb ik vanaf dan altijd in mijn gedachten meegedragen. Dit is er eentje van :
‘Een boom zonder wortels kan niet overleven. Mensen kunnen alleen evenwichtig en gelukkig zijn wanneer ze stevig wortelen in hun eigen cultuur en traditie. Je wordt geboren in een bepaalde traditie … je wordt een boeddhist of een christen …. Je bent vertrouwd met je eigen cultuur en waardeert de goede dingen erin. Misschien besef je niet dat er in andere culturen en beschavingen ook waarden zijn die belangrijk zijn voor de mensen die daarmee opgegroeid zijn. Als je open genoeg bent zal je begrijpen dat je eigen traditie niet alle mogelijke waarheden en waarden bevat. Je kan makkelijk vast komen te zitten in het idee dat er geen verlossing mogelijk is buiten je eigen traditie … Denk niet dat de kennis die je op dit ogenblik hebt de onveranderlijke en absolute waarheid is. Wees niet bekrompen en dogmatisch. Leer je eigen meningen los te laten zodat je open kunt staan voor de meningen van anderen. Ik zie dit als het wezen van de beoefening van vrede. Want wanneer we menen dat ons geloof het enige ware is, zal dat onvermijdelijk een hoop geweld en ellende met zich meebrengen …
citaat uit “ Boeddha leeft, Christus leeft “ van Thich Nhat Hanh.
Ik lees ook de eerste merkwaardige regels vooraan in hetzelfde boek :
Toen Franciscus van Assisi eens in het hartje van de winter, vol aandacht een amandelboom bekeek en hem vroeg “ spreek me over God “ , stond de boom onmiddellijk in volle bloei. Hij kwam tot leven !
Ook dit citaat komt van Thich Nhat Hanh. Je zou het kunnen benoemen als de mystieke ervaring … als de goddelijke vonk die leeft in ieder van ons … die ons verbindt met al wat leeft in dat groot bezield geheel. Met een extra citaat uit het Thomas evangelie wil ik deze mooie gedachte versterken. ( Logion 6 ) :
Jezus zei: je handelen dient in overeenstemming te zijn met je innerlijk beleven.
Door bidden of door meditatie kunnen we in verbinding komen … één worden , met de goddelijke verbondenheid.
En Franciscus vroeg aan de boom ; spreek me over God . En de boom stond in volle bloei, hij kwam tot leven, midden in de winter.
Het gaat hier onmiskenbaar over de innerlijke groei naar transcendentie … verlichting … het gaat over die mystieke dimensie die binnen in ons leeft, en die voorbij gaat aan tijd en ruimte. En hier komen boeddhisme en christendom heel kort bij mekaar. Meerdere wetenschappelijk onderbouwde publicaties wijzen op het feit dat ten tijde van Christus, aan de kust van Egypte – in Alexandrië – boeddhistische leraren zouden hebben gewoond. Hun leerstof drong door tot in de woonzones van de Joden. Bijvoorbeeld ook in Sepphoris, amper zes kilometer van Nazareth. Dat Jezus kennis had van de boeddhistische leer is niet onwaarschijnlijk. Nog enkele voorbeelden kunnen dit statement enkel maar versterken.
Zalig gij armen, want uwer is het Koninkrijk Gods.
Lucas 6:20
Laten we blijmoedig leven, zonder enig bezit.
Dhamarada 15.4
Huichelaar, verwijder eerst de balk uit uw oog, dan kunt gij zien, hoe ge de splinter uit uw broeders oog haalt
Lucas 6:42
Het is gemakkelijker andermans fouten te zien dan die van jezelf
Udanavarga 27.1
Boeddhisme en christendom worden op vele plaatsen inderdaad verbonden in één universele waarheid. Vanuit deze inspiratie ontstond ook mijn schilderij ‘AUM’. Het AUM-teken staat in de Oosterse spiritualiteit voor de Goddelijke energie die alles bezield, de oerkracht, de alles omvattende eenheid die met geen enkel menselijk begrip kan omschreven worden. In het schilderij breng ik het begrip AUM in confrontatie met drie kruiken – de drie monotheïstische godsdiensten. En dan gebeurt er iets in het schilderij … iets wat moeilijk te vatten is in woorden … de rest van het verhaal laat ik over aan de kijker.
De verbinding tussen oost en west … ligt hier mijns inziens de basis voor een toekomstige universele spiritualiteit? Tot slot nog een denkoefening die hierbij aansluit : het zondebesef in onze Westerse cultuur zouden we kunnen toetsen aan de hindoe-cultuur en het wegspoelen van de zonde in de Ganges . De Indiër kent geen erfzonde. Zonde is voor hem een vorm van onwetendheid en onbekwaamheid. De hindoe voelt zich op dit punt een blinde en hij wil zichzelf de ogen openen in de Ganges, om op die manier God te vinden. Misschien moeten we ons Westers zondebesef maar eens in dit hindoeïstisch perspectief plaatsen. Het is slechts één van de zovele “kruisbestuivingen” die ons naar een meer vredige wereld kunnen brengen.’
Deze tekst verscheen eerder, in augustus 2014, in het BD.
