• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Veertiende jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Jana Verboom
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Boekbespreking » Hoe worden we humaan?

Hoe worden we humaan?

8 juli 2024 door Erik Hoogcarspel

In Europa is lijfeigenschap dan wel afgeschaft omdat berekend is hoeveel meer deze lijfeigenen eigenlijk kosten en hoeveel minder ze zullen opbrengen dan zogenaamd vrije mensen. Alleen een ding hebben we ons zelf nog wel toegestaan, namelijk drie werelddelen als slaven te gebruiken, te verhandelen, in zilvergroeven en suikermolens te verbannen. Nou ja, dat zijn geen Europeanen, geen christenen. En wij krijgen er zilver en edelsteen, specerijen, suiker – en geheime ziekten – voor terug. Allemaal, zo wordt gezegd, vanwege de handel en als wederzijdse hulp in de gemeenschap van de landen. “Systeem van de handel” heet dit. Het grote en uitsluitende oogmerk is glashelder. Drie werelddelen zijn door ons verwoest en onderworpen, en wij raken daardoor ontvolkt, gecastreerd, verzonken in een luxueus gedoe, smakeloosheid en dood. Dat is nog eens rijk en gelukkig gehandeld (bladzijde 110 – 111).

Een vergeten filosoof

Johann Gottfried Herder leefde tegen het einde van de periode die gewoonlijk de Verlichting werd genoemd. Hij werd geboren in 1744 en stierf in 1803. De periode die erop volgde is de Romantiek. Herder is tegenwoordig vrijwel onbekend, toch zijn de inzichten die hij had vaak verrassend actueel. Hij is een van de weinigen die de slavenhandel, het kolonialisme en het imperialisme van zijn tijd scherp bekritiseerde. Hij verwerpt de rassenleer van de grote Immanuel Kant en ook de dweepzucht met de oude Grieken van Goethe en Schiller. Bovendien heeft hij door zijn stijl en denkwijze verschillende belangrijke filosofen, zoals Schopenhauer en Nietzsche beïnvloed. Zijn belangrijkste bijdrage is misschien wel dat hij de eerste was die zich met de filosofische antropologie heeft beziggehouden, een tak van de filosofie die in de vorige eeuw vrij populair is geweest. De belangstelling ervoor werd in de 20e eeuw gewekt door teksten als Die Stellung des Menschen im Kosmos (1928) van Max Scheler.

Herder groeide op in een klein dorpje in een eenvoudig gezin. Hij kwam min of meer toevallig in Koningsbergen terecht, waar ook de grote filosoof Kant woonde. Diens colleges volgde Herder met grote belangstelling. Ze leren elkaar zelfs persoonlijk kennen en Herder, die werkstudent was, hoefde van Kant geen collegegeld meer te betalen. Herder schrijft later over Kant: “zijn filosofie stimuleerde het zelf denken en ik kan me haast niets voortreffelijkers … voorstellen dan zijn colleges. Zijn gedachten leken op het ogenblik uit hem te ontspringen. Je moest wel met hem mee denken …”.

Als hij 20 jaar is vertrekt Herder naar Riga waar hij predikant wordt en hij preekt er in de middeleeuwse kathedraal, waar nog steeds een borstbeeld van hem staat. Na vijf jaar vertrekt hij, reisde rond in Europa en wordt bevriend met Lessing, met wie hij zich erg verwant voelde. Goethe was van hem onder de indruk. Ze zagen elkaar lange tijd dagelijks en werkten samen aan een boek dat als manifest werd beschouwd door de Sturm und Drang-beweging.

Uiteindelijk trouwt Herder en vestigt zich in Weimar, waar hij tot aan zijn dood predikant is.

Antropologie

Al op zijn 20e jaar schreef Herder een opstel met de titel “Over het Zijn” en met “het Zijn” bedoelde hij alles wat er bestaat, dus de wereld. Uiteindelijk leidde dit tot zijn belangrijkste boek: “Ideeën zur Philosophie der Geschichte der Menschheit” (Ideeën voor de geschiedenis van de mensheid) Hij begon er in 1784 aan en het duurde zeven jaar voordat het af was.  Het boek bestaat uit vier delen en is een gevarieerde studie waarbij gedetailleerde beschrijvingen en beschouwende hoofdstukken elkaar afwisselen. Het is een beschrijving van de cultuur en geschiedenis van alle toen bekende volkeren in de wereld, vaak gebaseerd op reisverslagen. Hij schrijft daarbij in een verhalend en niet al te moeilijk taalgebruik en probeert zich zo goed als hij kan in zijn onderwerp in te leven (sich einfühlen). 80 jaar later zou Wilhelm Dilthey dit tot de kern van zijn filosofie maken.

Opvallend is dat Herder ingaat tegen het westerse gevoel van superioriteit en benadrukt dat alle culturen in principe evenwaardig zijn. Bovendien beargumenteert hij dat een cultuur niet op zichzelf staat, maar beïnvloed wordt door het klimaat en de omstandigheden. Hij wil een inclusieve wereldgeschiedenis schrijven en dat betekent: “… Dat men er geen lievelingsstam, geen favoriet volk op na moet houden. Door zijn voorliefde wordt men ertoe verleid de ene natie te veel goeds en de andere natie te veel kwaads toe te schrijven” (bladzijde 65).

Humaniteit

De menselijkheid, menselijke solidariteit, of humaniteit staat centraal in het werk van Herder. Hij gaat meer dan anderen in zijn tijd verontwaardigd tekeer tegen arrogantie, kolonialisme en slavernij, je zou hem zelfs pacifist en feminist kunnen noemen. Kant schreef dat de mens een dier is dat geen heerser nodig heeft, Herder keert dit om: als een mens een heerser nodig heeft, wordt hij een dier. Deze roep om menselijkheid neemt hem zo in beslag dat hij het laatste deel van zijn hoofdwerk niet eens af maakt en een serie brieven begint te schrijven ter bevordering van de menselijkheid (Briefe zur Beförderung der Humanität). Daarbij trekt hij behoorlijk van leer tegen de Duitse binnenlandse politiek, hetgeen hem onder meer door toedoen van Goethe, onder censuur brengt. Ook de grote Immanuel Kant heeft zich van hem gedistantieerd, omdat deze vond dat Herder’s grote wereldgeschiedenis niet systematisch genoeg was. Als tegenprestatie schreef Herder een kritiek op Kant’s beroemde boek “Kritiek van de zuivere rede” (Kritik der reinen Vernunft), hetgeen hem al door zijn tijdgenoten niet in dank werd afgenomen.

Een moderne filosoof

Herder is dus verrassend actueel, zijn pleidooi voor menselijke gelijkwaardigheid is zelfs vandaag de dag nog veel te vaak afwezig. Zelfs onder filosofen heerst vandaag de dag nog te veel chauvinistische arrogantie en gewichtigdoenerij. Het is daarom prijzenswaardig dat vertaler Pieter Ippel de moeite heeft genomen om de aantrekkelijkste tekstpassages uit het werk van Herder uit te kiezen en te bundelen. Het resultaat is een bescheiden boekje, dat voor de helft bestaat uit een inleiding in het leven van de schrijver en het overzicht van zijn belangrijkste boeken. De vertaalde passages zijn bijeengebracht in drie hoofdstukken: een over humaniteit, over taal en over politiek, oorlog en vrede.

Humaniteit

Net als zijn twintigste-eeuwse navolgers ziet Herder de mens als bewoner van de aarde en daarmee gebonden aan de natuur en verwant aan de dieren. De mens is het zwakke, naakte dier dat door zijn slimheid niet alleen erin slaagt om te overleven, maar zelfs de natuur aan zich te onderwerpen. Een belangrijk element hierin is dat de mens heeft geleerd rechtop te lopen. Een ander belangrijk element is dat de mens heeft geleerd met zijn medemensen samen te werken. Niemand kan in zijn eentje overleven en daarom heeft mens aanleg voor humaniteit en religie. Herder verwerpt het negatieve mensbeeld van Hobbes en Kant volgens welke de mens van nature agressief is. De mens is van aanleg welwillend en kan deze aanleg ten volle ontplooien door een goede opvoeding en goed onderwijs. Dit is tevens de plicht van elk menselijk individu en van elke cultuur.

Taal

De oorsprong van de taal ziet Herder hierin dat de mens met de minste instinctieve vaardigheden wordt geboren en daarom alles nog moet leren. Bovendien is hij genoodzaakt met zijn medemensen samen te leven. Daarom moest hij wel leren om met anderen in gesprek te gaan en hieruit is de taal geboren. “De hele geschiedenis van de mensheid met alle schatten van haar traditie en cultuur is niets anders dan het gevolg van dit mysterieuze opgeloste raadsel” (bladzijde 99). Herder prijst de verbeeldingskracht, de praktische slimheid en de snelle besluitvorming die het gevolg is van het taalgebruik van schriftloze volkeren. “[… d]it alles gedijt in het (te) kunstmatige verstand van Europese geleerden maar zelden. Deze Europeanen rekenen plaats daarvan met woordbegrippen, inderdaad met oneindig verfijnde en kunstige combinaties, waaraan de natuurmens niet denkt” (bladzijde 101, dit zou zomaar een sneer naar de filosofie van Immanuel Kant kunnen zijn).

Politiek

De politiek begint volgens Herder al in het gezin, waar het kind leert samenleven en zich de eerste sociale rolpatronen eigen gemaakt. Vervolgens leert het kind samenleven in een stamverband en de leider van de stam te gehoorzamen. Een totaal andere sociale situatie ontstaat als hij deel uit gaat maken van een staat. Hier neemt Herder de gelegenheid te baat om erfopvolging van staatslieden te bekritiseren. Dit leidt volgens hem bovendien tot veroveringsdrift en oorlog.

De mens is echter vrijgeboren en van nature geneigd zijn medemens te helpen. Dit komt het meeste tot uitdrukking in een natiestaat. Herder pleit ervoor om elk volk zijn eigen culturele ontwikkeling te gunnen en bekritiseert elke vorm van kolonialisme. De natuur heeft vele soorten culturen laten ontstaan en elke soort heeft evenveel recht op bestaan. Dit te erkennen is niets anders dan een blijk van zuivere humaniteit.

Oneigentijds

Nietzsche schreef eens: “een filosoof moet oneigentijds kunnen zijn”. Herder was en is nog steeds oneigentijds. Tijdens zijn leven ging hij in tegen het heersende machtsdenken en het cultuurchauvinisme. Nu vinden vele filosofen en niet interessant omdat hij geen ingewikkelde woorden gebruikt, geen ingewikkelde constructies bedenkt en plaats daarvan gewoon schrijft waar het op staat. Hij kan echter nog steeds een grote inspiratie zijn voor politici en zij die belangstelling hebben voor de niet-academische filosofie. Daarom is het mooi dat deze bundel met de belangrijkste fragmenten van zijn geschriften in het Nederlandse taalgebied beschikbaar is geworden. De inleiding is echter wel wat lang en omdat de levensbeschrijving en de geschriften zijn gescheiden, komen er wel hier en daar wat herhalingen voor. De vertaling van de fragmenten leest echter prettig en vlot. Het smaakt naar meer.

Pieter Ippel (vert.): Johann Godfried Herder. Hoe worden we humaan? Teksten van een vergeten Verlichtingsdenker. Noordboek, Gorredijk 2024, paperback 142 bladzijden.

Categorie: Boekbespreking Tags: filosofie, filosofische antropologie, Goethe en Schiller, Hoe worden we humaan?, humaniteit, Immanuel Kant, Johann Gottfried Herder, Max Scheler, Nietzsche, oorlog en vrede, Pieter Ippel, politiek, romantiek, Schopenhauer, slaven, systeem van de handel, taal, verlichting, Wilhelm Dilthey

Lees ook:

  1. Boeddhisme heeft geen patent op mediteren, mediteren geen patent op verlichting.
  2. Boeken – Het pompeblêd en de lotus
  3. Boeken – Kant, vijftien filosofen over grondslagen en grenzen van de rede
  4. Boekbespreking – David Hume is nog steeds actueel

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

Erik Hoogcarspel

Erik Hoogcarspel studeerde filosofie en Indische talen aan de rijksuniversiteiten in Groningen en Leiden. Hij publiceerde ‘Koken met Filosofie’ en een vertaling van de belangrijkste tekst van Nagarjuna ‘Grondregels van de filosofie van het midden’. 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 10 februari 2025
    Zen Spirit studiegroep 'Het verborgen licht'-vanaf 10 februari 2025
  • 2 mei 2025
    Phowa Studieweek
  • 9 mei 2025
    Seminar Tenzin Wangyal Rinpoche
  • 12 mei 2025
    Maandagochtend meditatie in Amsterdam-West
  • 13 mei 2025
    Verdiepingsbijeenkomst Hand in hand met de Boeddha
  • 13 mei 2025
    Dinsdagavond op even weken samen mediteren in Almere Buiten
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Weet jij wat een anker is? Test jezelf!

    Hans van Dam - 2 mei 2025

    Deel 3 van een 5-delig dwaalgesprek over de mystieke roos.

    ‘Het leven zelf is zazen’

    Wim Schrever - 28 april 2025

    De grote tragedie hier in het Westen is dat we onze eigen spirituele traditie zo snel hebben opgegeven en met het badwater -de religie- ook het kind -de spiritualiteit- hebben weggegooid. Terwijl een mens fundamenteel nood heeft aan spiritualiteit, aan zingeving.

    Geschiedenis als wapen deel 1

    Kees Moerbeek - 20 april 2025

    President Vladimir Poetin zei in 2014: ‘Onze collectieve herinnering bepaalt onze cultuur, onze geschiedenis en onze tegenwoordige tijd. En onze toekomst zal worden gevormd aan de hand van onze historische ervaring.’ Hij is het zelf die actief deze herinnering en ervaringen vorm geeft en propageert. Ivo van de Wijdeven schrijft dat in de Sovjettijd er nog werd gegrapt dat het land een zekere toekomst had, maar een onvoorspelbaar verleden. Onder Poetin is Ruslands geschiedenis als in beton gegoten. Er is maar één historische waarheid en deze is verankerd in de grondwet en de Nationale Veiligheidsstrategie.

    Jaloerse goden te slim af – de geschiedenis de baas…?

    gastauteur - 13 april 2025

    Hongersnood in een hermetisch afgesloten kuststrook die onwillekeurig aan de vernietigingskampen van weleer doet denken, besmet met meer dan een zweem van genocide… Regeert Adolf Hitler over zijn graf heen? Want bestaat Israël niet bij diens gratie? Zou zonder die bittere nazi-erfenis Palestina als land van drie monotheïstische religies niet nog gewoon zo heten? Is de grond er niet vervloekt, juist door godsdiensten die, gevoed vanuit één fictieve bron, vervolgens als protestbeweging steeds in chronologische volgorde aan haar voorgangster ontspruiten, waarmee de kiem voor een eeuwigdurende vete om de absolute waarheid is gelegd? En claimt niet elk van deze broeder- of zusterstromingen dat stuk met hun aller bloed doordrenkte aarde, aanvankelijk voor Abrahams JHWH, vervolgens voor Jezus’ Vader en ten slotte voor Allah – drie godheden die, in verbitterde onderlinge jaloezie verwikkeld, strijden niet alleen om religieuze hegemonie, maar ook om de profane en politieke macht?

    Wat is quiëtisme?

    Hans van Dam - 27 maart 2025

    Over het stillen van de wil.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Vrijdag Zindag – Wat Schoof had willen zeggen
    • Je kunt niet gezond zijn op een zieke planeet
    • Het pad uit het woord
    • Het jaar 2025 – dag 128 – eigen vrijheid eerst
    • Boeken – De Vallei van Troost

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.