Wat beweegt stilzitters in Nederland en België? Christa Anbeek heeft een handig naslagwerk geschreven. Het bevat korte overzichten van de geschiedenis van zen in Japan, de VS en Europa, met biografische schetsen van de grondleggers in het Westen. Het is een overzicht van de zegeningen van zen, sociologisch verantwoord ingedeeld naar onze basisbehoeften in ons leven, zoals het doel, de algemene waarden, controle en zelfwaarde.

De zegeningen citeert Christa meestal uit interviews, die zij met vijftien Nederlands-Belgische leraren en zendodrijvers heeft gehouden. Onder hen bevinden zich Ton Lathouwers, Nico Tydeman en Frank de Waele. Op het zenpad treffen wij, naast de sesshin, aanleidingen en motivatie om aan zen te gaan doen, de doelloze doelen van zen, de christelijke doelen, de rituelen, de leefregels, de inzichten en emoties van zen. Het boek bevat een voorwoord van AMA Samy Roshi, die een stevig oordeel geeft over zen in de lage landen: het is nog een halfbakken zen; de meeste leraren zijn niet goed genoeg; de meeste leerlingen geven zich niet aan de weg en het proces van zen, maar gebruiken zen voor hun eigen behoeften; ze zijn niet bereid een leraar echt te volgen en het ‘ik’ te laten sterven, de eigen wereld los te laten en een nieuwe wereld binnen te gaan; ze zijn kortom tevreden met ‘zenkoekjes en pasteitjes’. Maar overigens is hij niet helemaal pessimistisch over de komende eeuw. We zijn nog maar net begonnen.

Al deze overzichten presenteert de schrijfster om een vraagstelling (p. 74) te beantwoorden: Wat drijft moderne mensen in Nederland en België om met zen op pad te gaan? En wat vinden zij? Hoe past wat zij vinden bij de specifieke moderne situatie van de naar (uiteindelijke) betekenis van de zoekende mens?

De conclusie komt in het kort op p. 191: Samenvattend kunnen we zeggen dat zen tegemoet kan komen aan de vier betekenisbehoeften die Baumeister onderscheidt: de behoefte aan een doel, aan waarden, aan controle en aan zelfwaarde. De vervulling van deze behoeften is een belangrijke voorwaarde voor een gelukkig en voldoening schenkend leven. Zen kan hierin een rol spelen.  

Ik vind Zin in zen vooral een aardig en herkenbaar overzicht, waarin ik mijn eigen zen-ervaringen elegant geformuleerd kan teruglezen in interviewfragmenten met leraren. Handig ook om te laten lezen aan kennissen en familie: kijk, dat doe ik nou allemaal, en dat zit erachter. De wetenschappelijke opzet van het boek vind ik een beetje hinderlijk. Want wat levert die op? De leesbaarheid gaat regelmatig ten onder aan passieve (‘worden’) en voorwaardelijke (‘kan’) formuleringen, en aan inleidingen en uitleidingen (‘Concluderend kunnen we stellen dat…’). En Christa Anbeek komt anders dan AMA Samy niet tot een echt oordeel over de toestand en de perspectieven in de lage landen. Ze inventariseert vooral, geeft interessante historische feiten en beschrijft ordelijk onze zen-ervaringen. De conclusie beantwoordt de vraagstelling, maar het blijft wel allemaal vaag en algemeen. Het voorwoord is voor mij het meest inspirerende deel van het boek.

Twee dingen ten slotte

Dit boek maakt heel duidelijk, dat zet zen niet alleen van West naar Oost gaat (India-China-Japan-VS-Europa), maar ook van Oost naar West. Vooral via vele katholieken die zen direct uit Japan naar Europa hebben gehaald. Volgelingen van Maezumi moeten dat ter harte nemen: onze West-Oost verbinding is blijkbaar niet alleen zaligmakend.

Het is verder nogal opmerkelijk, dat de schrijfster historisch wel uitweidt over de verhouding tussen zen en de staat Japan en Yashutani Roshi een aparte paragraaf geeft als wegbereider, maar nergens rept over de rol van zen in de Japanse oorlogsvoering noch over de discussie die over de foutheid van Yasutani in losgebarsten naar aanleiding van het beroemde boek van Brian Victoria, Zen at war (1977). Dat wel keurig in de boekenlijst staat. 

Christa W. Anbeek. Zin in zen, de aantrekkingskracht van zen in Nederland en België, Rotterdam, Asoka, 2003

Tekst Jelle Seidel. Dit artikel verscheen in de rubriek LeZen van De Lotusvijver, herfst 2003, jaargang 9, nummer 3. Het thema was: Zen en religie.