• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Veertiende jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Jana Verboom
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Boeddhisme » Boekbespreking – Bernard Mandeville, een ondeugende denker?

Boekbespreking – Bernard Mandeville, een ondeugende denker?

9 juni 2022 door Erik Hoogcarspel

Bernard Mandeville (1670 – 1733) werd geboren in een gegoede remonstrantse familie te Rotterdam. Hij studeerde in Leiden en vertrok tegen het einde van de 17e eeuw naar Londen om er een medische praktijk op te zetten. Daar schreef hij eerst luchtige stukjes proza in tijdschriften, maar later publiceerde hij ook over geneeskunde en economie. Zijn bekendste boek is “De fabel van de bijen”. Hierin laat hij een bijenvolk zijn beklag doen bij de god Jupiter over de welig tierende misdaad en ondeugden in de korf. Jupiter laat deze verdwijnen en het gevolg is dat de economie instort. De slotenmakers zitten zonder werk, de gevangenissen staan leeg en de cipiers blijven thuis, politiebureaus zitten vol met slapende agenten, boekhoudingen worden niet meer bijgewerkt, kortom de korf verandert in een grote puinhoop. De bijen smeken daarom Jupiter om de oude toestand te herstellen. De conclusie is dat “bedrog, luxe en trots moeten bestaan”. Particuliere ondeugden zorgen voor publieke voordelen (private vices, publick benefits). Hoewel dit boek voor veel stof tot discussie zorgde, is het een bron van inspiratie geweest voor de liberale economie.

Een stevige biografie

Renatus Willemsen heeft zich intensief beziggehouden met het werk en het leven van Mandeville en dit heeft geresulteerd in een biografie van meer dan 300 bladzijden. Het boek beschrijft het leven van “the Dutch Doctor” en zijn ideeën over ethiek, de staat, de economie en de geneeskunst. Daarnaast geeft het boek een overzicht van het werk van Mandeville, alsmede de ontvangst ervan en gaat uitgebreid in op de historische omstandigheden. Het was de tijd waarin de Republiek der Nederlanden op het toppunt van zijn macht stond. Er was een levendige uitwisseling tussen Londen en Amsterdam en in Engeland verschoof de macht geleidelijk van de landadel naar de bankiers. In 1688 viel stadhouder Willem III in een door het Britse parlement gesteunde actie Engeland binnen en verjoeg Jacobus II van de troon. Hij werd samen met zijn echtgenote Maria van Stuart koning van Engeland, Schotland en Ierland. Deze gebeurtenis wordt in Engeland nog steeds herdacht als de Glorious Revolution. Men was in die tijd bang dat Jacobus II met Lodewijk XIV samen zou spannen om de protestanten uit Engeland en Nederland te verjagen. In Noord-Ierland lijken sommige mensen daar nog steeds bang voor te zijn. Hoewel Willem III in 1702 overleed is het echter nooit zover gekomen.

Mandeville was in het begin van de negentiger jaren naar Londen gereisd. In 1693 begon hij daar een medische praktijk. In 1695 schreef hij een grafrede bij het overlijden van koningin Mary. Vier jaren later trouwde hij een Engelse vrouw met wie hij twee kinderen kreeg.

Het literaire werk

Mandeville had zich gespecialiseerd in de behandeling van zogenaamde hypochondrische en hysterische aandoeningen, dus psychosomatische ziektes. Dit waren aandoeningen die vooral welgestelden troffen. Zijn praktijk liep goed en leverde voldoende inkomsten op. Hij stelde er echter prijs op niet te veel patiënten aan te nemen om tijd genoeg over te houden voor zijn literaire activiteiten. In het begin schreef hij gedichten in het Latijn, maar al gauw schakelde hij over naar het Engels. In 1705 kwam zijn gedicht “The Grumbling Hive, or Knaves Turn’d Honest” (De morrende korf, of eerlijk geworden schurken) uit.  In de bijenkorf zijn er hardwerkende bijen, maar anderen lopen de kantjes ervan af. Geen enkele bij is helemaal eerlijk, maar juist dat houdt de motor van de economie draaiende. Hoewel de bijen elk voor zich genomen veel ondeugden begaan, is het toch goed leven in de korf. Dit zou de basis vormen voor de in 1714 gepubliceerde “Fabel van de bijen”.

In die tijd groeide de stroom van nieuwe wetenschappelijke publicaties in Europa zozeer dat niemand deze nog kon bijhouden. Daarom verschenen er tijdschriften waarin de nieuwste publicaties werden besproken. In Rotterdam gaf bijvoorbeeld Pierre Bayle “The Grumbling Hive, or Knaves Turn’d Honest” het tijdschrift “Nouvelle de la République des Lettres” uit. Voor de ontwikkelde leken verschenen er de zogenaamde spectatoriale tijdschriften, in Engeland waren dit bijvoorbeeld The Tatler (De roddelaar), The Spectator (De toeschouwer) en The Guardian (De hoeder). Mandeville publiceerde enige tijd korte stukjes in The female tatler.

In 1709 verscheen van hem een boek over de vrouwelijke seksualiteit waarin de minder rooskleurige kanten van het huwelijk worden beschreven. Het gaf hem ook een goede gelegenheid om de schijnheiligheid van de seksuele moraal uit de doeken te doen. Zijn in 1724 verschenen verdediging van de inrichting van staatsbordelen deed een storm van protest opkomen. Omdat prostitutie uit de maatschappij niet kan worden uitgebannen, beval hij aan om van staatswege prostituees onder medische controle en goede arbeidsvoorwaarden te laten werken. Hiervan verscheen al gauw een Franse vertaling. Het laatste werk dat Mandeville het licht deed zien was “Een brief aan Dion”, dat uitkwam in 1732. Dit is een reactie op een boek van de filosoof George Berkeley, waarin Mandeville onterecht van alles en nog wat wordt beschuldigd.

Ethiek en economie

Herhaaldelijk komt Willemsen terug op Mandeville’s opvatting van de ethiek. De laatste zou ethiek niet zozeer willen opvatten als een beschrijving van hoe de mens hoort te zijn, maar eerder een beschrijving van de hoe de mens eigenlijk is (bladzijde 96). Dit laatste is volgens Mandeville iets dat altijd over het hoofd is gezien, of is ontkend. De mens is namelijk een dier, een voortbrengsel van de natuur. Daarom kan het niet anders of hij wordt beheerst door natuurlijke instincten of hartstochten. Het meest fundamentele instinct is de hartstocht van het zelfbehoud. Als je het gedrag van de mens zorgvuldig gadeslaat dan zie je dat de hartstocht van het zelfbehoud aan de basis ligt van al het menselijk gedrag en zich uit in allerhande ondeugden.

Hoe komt het dan dat de mensen toch in staat blijken om min of meer georganiseerde samenlevingen te vormen? Volgens Mandeville komt dit door het principe van de wederkerigheid. Als ik ergens naartoe wil en ik zie een fiets onbeheerd staan, zou ik het liefste op deze fiets willen springen en ermee naar mijn bestemming fietsen. Ik weet echter dat als iedereen dat zou doen, niemand meer zijn fiets nog terug zou kunnen vinden. Het is dus in mijn eigen belang om de fiets van een ander te laten staan. Dit is de reden dat er regels en wetten zijn gemaakt om enige veiligheid en regelmaat in de samenleving te garanderen en instanties die deze wetten en regels moeten handhaven. Zonder de drang tot zelfbehoud zouden deze niet nodig zijn, maar er zou ook geen enkele drijfveer meer zijn voor de mensen om zich nog ergens voor in te spannen. Egoïsme is dus natuurlijk en gezond, niet alleen voor het individu maar ook voor de samenleving als geheel.

De geneeskunde

Mandeville kwam uit een familie die al generaties lang geneesheren had voortgebracht. Al jong was hij vastbesloten om deze traditie voort te zetten. Het was zijn overtuiging dat een goede arts allereerst de kunst moest beheersen van het observeren, hij was dus een empiricus. De theorie kwam voor hem op de tweede plaats. Daarnaast waren er natuurlijk ook nog de vele kwakzalvers die voor elke kwaal een middel te koop aanboden zonder zich echt druk te maken over de effectiviteit daarvan. De traditie van de empirische geneeskunde gaat terug tot in de Romeinse tijd. Een bekende vertegenwoordiger hiervan is bijvoorbeeld de sceptische auteur Sextus Empiricus, die leefde in de tweede eeuw van onze jaartelling. Mandeville baseerde zijn diagnoses dus op zorgvuldige observaties en zocht dan naar onevenwichtigheden in de leefwijze van de patiënt. De therapie die hij dan voorschreef bestond vaak uit een evenwichtig dieet en voldoende beweging.

Volgens Willemsen verloor de klassieke medische theorie van de vier lichaamssappen in de tijd van Mandeville zijn overtuigingskracht en kreeg de empirische geneeskunde meer aanhangers. Het was ook de tijd waarin in Engeland de filosofische stroming van het empirisme ontstond. Mandeville zelf is echter ook zeer beïnvloed door zijn opleiding aan de universiteit van Leiden en door het werk van Spinoza.

De realiteit van de fabel

Willemsen heeft een erudiet en doorwrocht boek geschreven. Het is in eerste instantie een historische studie, met uitgebreide verwijzingen naar wat er over het leven van Mandeville al is geschreven. Het is filosofisch echter wat minder degelijk, veel speculaties over invloeden van filosofen zijn de oppervlakkig en vaak ook aanvechtbaar. Als voorbeeld noem ik hier de suggestie dat Mandeville door de filosofie van Epicurus zou zijn beïnvloed. Op de omslag van de voorkaft wordt een passage uit de Fabel geciteerd: “Zonder grote ondeugden, is een ijdele utopie, gezeteld in de hersenen. Bedrog, luxe en trots moeten bestaan.” In 1516 was het boek Utopia verschenen, dat was geschreven door Thomas More, Engels humanist en vriend van Erasmus. Als kritiek op de zedeloosheid van zijn tijd beschrijft More in dat boek een denkbeeldige maatschappij waarin de mensen min of meer leefden volgens de principes van Epicurus. Men vond luxe en eerzucht kinderlijk en had de maatschappij ingericht volgens het principe van het maximaliseren van het gemeenschappelijk en individueel geluk. Willemsen noemt dit nergens, maar het is heel goed te verdedigen dat de Fabel het antwoord was van Mandeville op het boek “Utopia”. Het is het antwoord van het Bruto Nationaal Product op het Bruto Nationaal Geluk, het antwoord van de benepen kleine burgerij op een boeddhistische opvatting van de economie.

Mandeville is namelijk helemaal niet consequent als het gaat om de noodzaak van verspilling. In de Fabel vinden we onder andere een essay tegen het oprichten van scholen voor de armen. Hij vindt dat arme kinderen niks hoeven te leren, want dat hebben ze later voor hun werk niet nodig. De armoede mag wel een beetje draaglijk worden, maar ze mag niet worden opgeheven, anders werken de arbeiders niet meer zo hard en dat is slecht voor de economie. (Dit is nog steeds een vanzelfsprekend uitgangspunt voor de VVD.) Dit vasthouden aan het eigen belang en aan verschillen in inkomsten is typisch voor de derde stand die er immers zijn welvaart aan te danken heeft.

De stelling dat in de natuur het eigenbelang voorop staat, wordt bovendien niet door observaties bevestigd. Vele dieren offeren hun eigen leven op voor het verdedigen van de groep of van hun nest. In de geschiedenis van de mensheid hebben ook vele helden en heiligen hun leven gegeven voor het geluk van anderen en geen zinnig mens is bereid te geloven dat mensen als de Boeddha, Gandhi en Nelson Mandela hun rol in de geschiedenis uitsluitend hebben gespeeld om aanzien te krijgen en tevreden over zichzelf te kunnen zijn. Het verdedigen van het eigenbelang heeft geleid tot de waanzin van de reclame die ons huidige leven vergiftigt en de klimaatcatastrofe die ons allemaal dreigt te vernietigen.

Willemsen vermijdt deze onderwerpen echter zorgvuldig, hij vermijdt ook elke kritiek op zijn held Mandeville en verdedigt hem door dik en dun. Dit heeft echter toch een erudiet en boeiend boek opgeleverd dat de lezer kennis laat maken met een heel interessant stukje van de Europese geschiedenis.

Renatus Willemsen: Bernard Mandeville, een ondeugende denker? Noordboek, Gorredijk 2022, paperback, 320 bladzijden.
Het verzamelde werk van Mandeville is vertaald door Arne Jansen en verschenen bij Uitgeverij Lemniscaat, Rotterdam 2006 – 2011

Categorie: Boeddhisme, Boekbespreking, Geluk, Gezondheid, Onderwijs, Pakhuis van Verlangen, Zorg Tags: “De fabel van de bijen”, “Een brief aan Dion”, “The Grumbling Hive, armoe, Bernard Mandeville, Boeddha, Bruto Nationaal Geluk, Bruto Nationaal Product, Erasmus, Gandhi en Nelson Mandela, George Berkeley, huwelijk, hypochondrische en hysterische aandoeningen, medische theorie van de vier lichaamssappen, Pierre Bayle, principe van de wederkerigheid, Renatus Willemsen, Sextus Empiricus, Spinoza, staatsbordelen, stadhouder Willem III, Thomas More, utopia, vrouwelijke seksualiteit, VVD

Lees ook:

  1. Satipatthana Boeddha’s pad naar zelfrealisatie
  2. Boeken – wat kan ik leren van de Boeddha
  3. Uitbraak coronavirus in boeddhistisch Bhutan blijft beperkt
  4. Satipatthana Boeddha’s pad naar zelfrealisatie

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

Erik Hoogcarspel

Erik Hoogcarspel studeerde filosofie en Indische talen aan de rijksuniversiteiten in Groningen en Leiden. Hij publiceerde ‘Koken met Filosofie’ en een vertaling van de belangrijkste tekst van Nagarjuna ‘Grondregels van de filosofie van het midden’. 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 10 februari 2025
    Zen Spirit studiegroep 'Het verborgen licht'-vanaf 10 februari 2025
  • 2 mei 2025
    Phowa Studieweek
  • 9 mei 2025
    Seminar Tenzin Wangyal Rinpoche
  • 12 mei 2025
    Maandagochtend meditatie in Amsterdam-West
  • 13 mei 2025
    Verdiepingsbijeenkomst Hand in hand met de Boeddha
  • 13 mei 2025
    Dinsdagavond op even weken samen mediteren in Almere Buiten
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Weet jij wat een anker is? Test jezelf!

    Hans van Dam - 2 mei 2025

    Deel 3 van een 5-delig dwaalgesprek over de mystieke roos.

    ‘Het leven zelf is zazen’

    Wim Schrever - 28 april 2025

    De grote tragedie hier in het Westen is dat we onze eigen spirituele traditie zo snel hebben opgegeven en met het badwater -de religie- ook het kind -de spiritualiteit- hebben weggegooid. Terwijl een mens fundamenteel nood heeft aan spiritualiteit, aan zingeving.

    Geschiedenis als wapen deel 1

    Kees Moerbeek - 20 april 2025

    President Vladimir Poetin zei in 2014: ‘Onze collectieve herinnering bepaalt onze cultuur, onze geschiedenis en onze tegenwoordige tijd. En onze toekomst zal worden gevormd aan de hand van onze historische ervaring.’ Hij is het zelf die actief deze herinnering en ervaringen vorm geeft en propageert. Ivo van de Wijdeven schrijft dat in de Sovjettijd er nog werd gegrapt dat het land een zekere toekomst had, maar een onvoorspelbaar verleden. Onder Poetin is Ruslands geschiedenis als in beton gegoten. Er is maar één historische waarheid en deze is verankerd in de grondwet en de Nationale Veiligheidsstrategie.

    Jaloerse goden te slim af – de geschiedenis de baas…?

    gastauteur - 13 april 2025

    Hongersnood in een hermetisch afgesloten kuststrook die onwillekeurig aan de vernietigingskampen van weleer doet denken, besmet met meer dan een zweem van genocide… Regeert Adolf Hitler over zijn graf heen? Want bestaat Israël niet bij diens gratie? Zou zonder die bittere nazi-erfenis Palestina als land van drie monotheïstische religies niet nog gewoon zo heten? Is de grond er niet vervloekt, juist door godsdiensten die, gevoed vanuit één fictieve bron, vervolgens als protestbeweging steeds in chronologische volgorde aan haar voorgangster ontspruiten, waarmee de kiem voor een eeuwigdurende vete om de absolute waarheid is gelegd? En claimt niet elk van deze broeder- of zusterstromingen dat stuk met hun aller bloed doordrenkte aarde, aanvankelijk voor Abrahams JHWH, vervolgens voor Jezus’ Vader en ten slotte voor Allah – drie godheden die, in verbitterde onderlinge jaloezie verwikkeld, strijden niet alleen om religieuze hegemonie, maar ook om de profane en politieke macht?

    Wat is quiëtisme?

    Hans van Dam - 27 maart 2025

    Over het stillen van de wil.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Paus Leo XIV – ‘help ook elkaar om bruggen te bouwen – met dialoog, met ontmoeting’
    • Aardbeving van magnitude 3,7 schokt Tibet
    • Vrijdag Zindag – Wat Schoof had willen zeggen
    • Je kunt niet gezond zijn op een zieke planeet
    • Het pad uit het woord

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.