De kern van yoga – Hatha yoga (1)

De Bhagavad Gita (het ‘boek van yoga’)- vermeldt Hatha yoga niet. Desalniettemin kun je Hatha yoga ook een klassieke vorm van yoga noemen, net als bijvoorbeeld Raja yoga, dat Hatha yoga deels omvat. Het zijn beide reeds lang bekende vormen. Hatha yoga probeert polariteiten bijeen te brengen en met elkaar te verenigen. Deze polariteiten dragen de namen ‘Ha’ (zon) en ‘Tha’ (maan). Je kunt ook zeggen dat Hatha yoga de perfecte balans zoekt tussen plus en min, positief en negatief, mannelijk en vrouwelijk, of om het even welke andere tegenstelling ook.

Het fysieke lichaam is een hulpmiddel. Het lichaam zelf is nooit het doel van Hatha yoga! Op geen enkele manier. Tijdens het aannemen van allerlei lichaamshoudingen, alsmede gedurende het gaan van de ene naar de andere houding, observeert de yogi wat er precies in– en rondom hem of haar gebeurt (ik denk dat in het Westen meer vrouwelijke dan mannelijke yoga-beoefenaars zijn) : bovenin en onderin zijn lijf; er binnen en er buiten; links en rechts ervan. De yogi observeert de in- en uitstromende adem; de toe- en afnemende druk in het lichaam; het ritme en de frequentie van de hartslagen; de bewegingen van de wervelkolom; kortom… alles wat maar op te merken valt. Daaronder vallen zelfs het contact met de bodem waar hij op zit en de lucht die hem omringt. De ware beoefenaar van Hatha yoga streeft naar het ervaren van éénheid met alles en iedereen, door lichaam, geest én omgeving gevoelsmatig met elkaar te laten versmelten, in volmaakte balans en harmonie. Lenigheid noch souplesse zijn interessant; noch het bereiken van een hoge ouderdom of het vertonen van kunstjes zoals ‘je hartslag vertragen’. Mensen die dat nastreven of daar prat op gaan, zijn van het yoga-padje afgeraakt, zo ze er ooit op zijn geweest. Tegenwoordig schijnen er zelfs yoga wedstrijden te bestaan, tot yoga kampioenschappen aan toe. Die hebben absoluut niets met yoga te maken. Yoga kent geen competitie, geen prestatiedwang en zeker geen onderling vergelijken.

Iedere Hatha yoga houding (asana) heeft een oorzaak en een gevolg (karma), zelfs waakzaam ‘liggen als een lijk’. En zonder liefde en compassie (bhakti) voor jezelf is Hatha yoga op zijn best een soort oosterse gymnastiek, met ongetwijfeld positieve effecten . En tot slot: Hatha yoga vereist net als andere vormen van Yoga zelfonderzoek door een kritische geest. Alle vormen van yoga zijn gebaseerd op de veronderstelling dat alles één is; Hatha yoga dus ook. Het doel blijft: ervaren van éénheid.

Bij Hatha yoga draait alles vooral om het aannemen, aanhouden en weer opgeven van lichaamshoudingen (asana’s), waarbij het belangrijk is om op de adem te letten. Er zijn ook ademoefeningen. Wanneer je uitgaat van het gegeven dat ieder mens verschillend is en ook nog eens allerlei houdingen kan aannemen, dan zijn er eindeloos veel yoga oefeningen.  In de yogamythologie is er sprake van 84.000 verschillende houdingen. Daarvan zou dan een duizendste deel als echte yoga ‘asana’ onder de mensen bekend zijn: 84. Maar dit zijn inderdaad mythen. Het belangrijkste – misschien zelfs het enige – onderscheidende element is het doel waar je naar streeft. Dit doel sluit iedere vorm van competitie uit. En – zoals reeds gezegd – het sluit ook zaken uit als prestatiedwang en perfectionisme. Alles draait om ervaren, met als kernbegrippen: ‘aandacht – waarnemen – beseffen’. Alles wat je bij wijze van oefening doet, moet je met volle aandacht uitvoeren. Tegelijkertijd is het belangrijk dat je waarneemt hoe je iets doet en wat er gebeurt als je er mee gaat beginnen, mee bezig bent en mee ophoudt. En tenslotte is het noodzakelijk om voor, tijdens en na de oefening te beseffen wie er eigenlijk oefent. Wanneer jij jezelf met het lichaam vereenzelvigt, betekent dit dat het lichaam zichzelf oefent. Maar met aandachtig waarnemen groeit het besef dat dit niet klopt. Iedere asana heeft tot doel je te laten ervaren dat jij geen lichaam bent maar een lichaam hebt; en om dit besef te verenigen met de omstandigheden waarin je je bevindt.

Alle asana’s zijn in principe even moeilijk of makkelijk. Een indeling in ‘makkelijk’ of ‘moeilijk’ gaat voorbij aan de hele idee achter yoga. De vraag die je je zou moeten stellen is: hoe kan deze asana mij helpen mijn doel te bereiken? Wanneer je asana’s eerst indeelt in makkelijk en moeilijk, en daarna gaat proberen steeds moeilijker uit te voeren asana’s onder de knie te krijgen, help je vooral jouw ego dikker te worden. Daarmee mik je volledig naast het doel.  Je hoeft niet lenig te zijn. Stel je voor! Het zou betekenen dat veel mensen ongeschikt zijn om Hatha yoga te beoefenen. Dat is onjuist! Sterker nog: het is voor lenige mensen waarschijnlijk moeilijker om Hatha yoga te beoefenen, doordat ze weinig moeite hebben met allerlei asana’s. Lenige mensen  ‘doen het gewoon even’. En daardoor is de verleiding groot om aan de essentie van yoga voorbij te gaan. Wanneer je zo stijf ben als een plank, ontdek je die essentie bijna vanzelf … ervaren, ervaren, ervaren! Je hoeft er nauwelijks moeite voor te doen: als stijve plank loop je onmiddellijk tegen de grenzen van je fysieke mogelijkheden aan. Uiteindelijk wordt je door beoefening van Hatha yoga waarschijnlijk wel leniger en soepeler. Dat is dan mooi meegenomen.

Ademen is een bijzonder proces, omdat het meestal vanzelf gaat, maar ook door de wil kan worden aangestuurd. Veel mensen vinden het lastig om het proces van in- en uitademen langere tijd aandachtig te volgen, zonder het proces te gaan sturen. En áls ze het gaan sturen, hebben ze dat vaak ook nog eens niet in de gaten. ‘Ik doe niets!’, zeggen ze, maar ondertussen …. Niet voor niets speelt het volgen van de adem ook bij meditatiemethoden als zen en vipassana een sleutelrol. Deze methoden hebben overigens een yoga achtergrond.

Op de adem letten en toch niet ingrijpen, is belangrijk omdat er geen ander proces is dat je zo duidelijk met jouw ego confronteert. Zoals gezegd: het ego wil niet volgen, maar sturen. Het ego doet uit zichzelf geen stap opzij, maar staat juist graag centraal. En als het wel een stap opzij doet, houdt het vaak toch alle touwtjes in handen om daar vanaf de zijlijn aan te kunnen blijven trekken. Het volgen van de adem toont genadeloos aan of en in welke mate je onder de plak van jouw eigen ‘ik’ zit. In plaats van ‘Ik adem in- en ik adem uit’ is het ‘de adem stroomt in en de adem stroomt uit’. En: ‘ik faciliteer dat’.

Het ademproces faciliteren houdt het volgende in:

• Zorg voor een goede lichaamshouding. Dat is voorwaarde nummer één. De adem moet vrij in- en uit kunnen stromen. Zit, sta en ga rechtop! Borstkas, buik en flanken behoren vrij te kunnen bewegen.
• Ontspan zoveel mogelijk spieren in iedere houding, dat wil zeggen: ga losjes, sta losjes, zit losjes en lig zelfs losjes. Let vooral op je kaken, je nek en halsgebied, je schouderpartij, en je knieën. De enige spieren die wat extra’s mogen doen, zijn je bekkenbodemspieren (billen ook) en de buikspieren (ademsteun).
• Zorg voor voldoende frisse lucht; ventileer de ruimtes waar je bent regelmatig en goed.

Wat je niet moet doen of in ieder geval zoveel mogelijk moet vermijden:

• in elkaar gedoken, kromgebogen of op een andere manier in elkaar gezakt zitten of staan;
• geforceerd – stram – staan met kin en borst vooruit;
• onderuitgezakt zitten of in een stoel of op een bank hangen;
• strakke kleding dragen die het ademen met het middenrif belemmert;
• met doorgestrekte knieën staan (je poot stijf houden);
• je kaken op elkaar klemmen (verbeten leven!); je nek en halsspieren aanspannen (stijfkoppig en halsstarrig zijn);
• schouders ophalen of vastzetten… (onverschillig of star zijn)

Er zijn drie houdingen die echt aan de basis staan van alle andere houdingen: liggen- zitten en staan.  Perfect staan, perfect zitten en perfect liggen is bijzonder moeilijk. Om met perfect staan te beginnen: het is een houding die je zonder moeite – dus met minimale inspanning – langere tijd kunt handhaven; met de wervelkolom in de natuurlijke strekking – alsof je aan een haakje in je kruin hangt – ; knieën niet op slot; de voeten iets uit elkaar; losse schouders, losse armen en handen; ontspannen gelaat; fysiek én emotioneel volkomen in balans, in volledige harmonie met alles en iedereen om je heen; terwijl je helder van geest bent, alert, open en zonder storende gedachten, vrij van stress en onbevangen door wat er allemaal om je heen gebeurt . Maar je staat beslist niet te suffen of te dromen. Wanneer er onverwacht een bal naar je gegooid zou worden, moet je die op kunnen vangen. Deze houding is pas perfect wanneer je haar exact hetzelfde zowel tijdens het spitsuur op het Centraal Station van een grote stad kunt uitvoeren, als rond middernacht op een grote stille heide.

De tweede houding is: perfect zitten. Deze houding is vrijwel gelijk aan perfect staan. Het verschil zit in het onderlichaam en de positionering van de armen en handen. Hoe je de benen positioneert is oninteressant, zolang de gehele positie maar stabiel is en je deze langere tijd kunt handhaven. Hetzelfde geldt voor de armen en handen. Waar je ze laat, is van ondergeschikt belang. Je kunt op een stoel zitten, op de grond, op een kussen of een kruk… eigenlijk maakt het weinig uit. Later zal ik meer over ‘zitten’ schrijven, als het onderwerp ‘mediteren’ aan de orde komt.

En tenslotte is er het perfecte liggen; de moeilijkste positie van alle!. De asana heet: savasana, de houding van een dode. Maar je bent alles behalve dood. In deze houding komen ars vivendi en ars moriendi samen. Om in deze asana te komen, moet je 100% ophouden met staan en 100% ophouden met zitten. Doe helemaal niets, en laat alles in en rondom je gebeuren zoals het gebeurt, terwijl je klaarwakker bent. Deze asana wordt tegenwoordig door moderne ‘yogaleraren’ meestal als ‘ontspanningsoefening’ aan cursisten in een yogaklas gepresenteerd. De cursisten gaan dan liggen, en de groepsleider steekt een min of meer hypnotiserend verhaal af, bij wijze van ‘geleide meditatie’. Sommige cursisten dommelen weg, en anderen vallen zelfs helemaal in slaap. Een enkeling doet zijn best de geleide meditatie te volgen. Na afloop zegt iedereen – desgevraagd – tevreden te zijn, maar de kans dat er iemand echt met yoga bezig is geweest, is praktisch nul. Je bent pas met yoga bezig wanneer je je volkomen helder bewust bent van jezelf, van je houding op de grond, van de omgeving… van alles en iedereen. Je bent dood  én levend tegelijk. Dood, omdat je – in zekere zin – helemaal niets, maar dan ook niets meer doet. Zelfs jouw ego doet niets… Levend omdat je nog nooit zo aanwezig bent geweest als juist nu  en juist hier, liggend op de grond. Jij ademt niet, maar de adem stroomt volkomen autonoom in- en uit, zonder dat je ingrijpt, stuurt of wat ook. Maar je merkt het wél op. Je voelt je hart kloppen en je voelt alle geborrel in je buik. Je merkt op hoe gedachten en gevoelens komen en gaan, zonder daar verder iets mee te doen. Geluiden zijn geluiden. Geuren zijn geuren. En als de groepsleider iets vertelt … doe je absoluut niet je best hem of haar te volgen. Je hoort hem of haar, zoals je misschien ook vogels hoort, of verkeer, of regen. En je ervaart dat je bent. Dat je op de grens staat van individu zijn en één zijn met alles en iedereen. Eén stap verder en je komt daar waarvan je terugkerend nooit kunt vertellen wat je daar hebt ervaren…. Je blijft op die grens, tot je de asana afsluit en het gewone leven weer oppakt.

Je moet altijd oefenen!  Wanneer je één keer per week een uurtje yogales hebt, is dat niet genoeg. Bij lange na niet. Aangenomen dat je een yoga lerares of yoga leraar hebt die jou de oefeningen correct aanleert, oefen je buiten deze les om uiteraard zo vaak als je kunt. Dat houdt in: als je achter een bureau zit, oefen je de ‘op de juiste manier de ‘achter een bureau zitten’ asana;  en sta je bij een aanrecht, dan oefen je de ‘op een juiste manier achter het aanrecht staan’ asana. Kortom: jouw dagelijkse leven biedt eindeloos veel mogelijkheden om op een juiste manier te gaan, te staan, te zitten en te liggen. Daarnaast maak je veel verschillende bewegingen: opstaan; bukken; iets oppakken; iets neerzetten; omkijken; traplopen; en nog veel meer. Het zijn allemaal gelegenheden om te observeren hoe dat gaat; wat je erbij voelt; en hoe de adem in- en uitstroomt. Dat ene uurtje yogales per week is slechts het uurtje waar je méér ideeën opdoet, waar je méér vragen kunt stellen; en waar je gecorrigeerd kunt worden.  Als je perfect gaat, staat, zit en ligt, kan een goede leraar dat zien. Hij (of zij) kan ook zien of je een asana uitvoert zoals deze is bedoelt. Doe je alles goed, dan valt er ook niets te corrigeren. Maar helaas …

Helaas doen veel mensen lang niet alles zoals het is bedoeld. Ik noem maar wat: er zijn nogal wat mensen die niet perfect kunnen liggen. Zij denken dat ze goed liggen, maar de leraar kan zien dat ze eigenlijk horizontaal staan. Staan, ja. Je leest het goed. Dat kan hij zien aan de stand van de benen, en hij kan het controleren door even een been op te tillen, of een arm. Het is maar een voorbeeld. Een ander voorbeeld: wanneer je een lichte slag in je wervelkolom hebt (scoliose), denk je misschien dat je recht ligt, maar lig je waarschijnlijk scheef. Het is heel goed mogelijk dat je een oefening niet correct (= zoals bedoeld) uitvoert terwijl je zelf dus denkt dat je het goed doet. Dat is zelfs meer dan waarschijnlijk. Dat komt doordat je zowel een goed ontwikkeld lichaamsgevoel moet hebben, als voldoende kennis over anatomie en fysiologie. Met dat laatste bedoel ik niet dat je moet weten hoe iedere spier heet, maar wel dat je weet waar de grotere spieren in jouw lichaam zitten, wat ze doen en wat er gebeurt als je ze aanspant en ontspant. De leraar kan zien en door voelen controleren of je correctie nodig hebt en welke. Daarvoor moet hij dan wel van zijn plaats komen. Het is jammer wanneer een leraar dat verzuimt te doen. Daar staat tegenover dat je zelf verantwoordelijk bent en blijft voor wat je doet en laat, ook wanneer niemand je corrigeert.