Het zelf, bewustzijn en mededogen

Mijn moeder is op het eind van haar leven dement geworden en wist dat in het begin goed te verbergen. Iedereen wil graag zelfstandig blijven, het verpleegtehuis zo ver mogelijk voor zich uit schuiven. Maar op een gegeven moment was het onhoudbaar. Ze werd op een gesloten afdeling geplaatst wat voor haar als een gevangenis voelde. Ik kwam haar een paar keer per week ophalen om iets leuks te gaan doen: naar een tuincentrum, de markt, kringloopwinkel, zelfs naar een grote supermarkt was een uitje voor haar.

Op de terugweg werd ze vaak verdrietig en dan zei ze: ‘Ik weet niet meer waar ik woon.’ Dan antwoordde ik steevast: ‘Maar ik weet toch waar je woont, ik rij je er wel naar toe.’ Ze vervolgde: ‘Ik vergeet zo veel de laatste tijd’. en dan zei ik: ‘Ma, elk mens krijgt bij zijn geboorte een opschrijfboekje en dat van jou is vol. Je begint nu op elk leeg plekje wat er maar over is in dat boekje te schrijven en dan kun je niet meer vinden waar je het opgeschreven hebt. Je bent ook al zo oud, het is logisch dat het vol is. Maar gelukkig is het mijne nog niet vol en weet ik nog wel waar je woont’.

Veel mensen zijn in de veronderstelling dat hun opschrijfboekje het zelf is, maar het is niet meer dan het geheugen van hun boordcomputer. Soms werd mijn moeder boos, soms verdrietig omdat ze zich niet meer kon uiten en volledig teruggeworpen werd op zichzelf. Hoe vaak wordt u boos als de computer hapert? Gelukkig vertrouwde ze mij en kon ik haar troosten. Maar op het eind wist ze ook niet meer wie ik was.

Ik zie soms aankondigingen zoals: ‘Persoonlijke ontwikkeling, daar gaat het om bij alle trainingen, meditaties, yogaoefeningen en mindfulnesscursussen’.

Een betere term zou zijn: ‘zelfontplooiing daar gaat het om bij alle trainingen’. De persoon is de boordcomputer van het lijf, het zelf is de bestuurder van dit voertuig. Althans,… het zelf in boeddhistische context is als een ui, laag na laag afpellen op zoek naar inzicht. De persoon, komt van het Latijnse woord ‘persona’ dat masker betekent. De persoon is het masker wat we dragen, de rol die we in ons leven spelen, een soort kapstok waar we van alles aan ophangen.

‘Kijk mij eens, ik ben een echte zenmeester, ik heb les gehad van…’ ‘Ja,… ik zit ook op les bij die beroemde zenmeester’. Getverderrie, mijn spellingscontrole wil telkens van het woord zenmeester ‘zeemonster’ maken. Ook zenmeesters zijn maar zenmeesters, een rol die ze vervullen.

Mijn leraar werd ‘de levende Boeddha genoemd’, maar helaas kon hij ook niet aan dementie ontsnappen. De persoon verandert, je bent politicus en je boordcomputer raakt overbelast. Het is dan verstandig om af te treden. De persoon neemt rust, update zichzelf en gaat na verloop van tijd misschien met een ander programma werken. Als de persoon ‘het niet meer aan kan’ wordt hij/zij met zichzelf geconfronteerd.

Het boeddhisme is een methode om dwars door de persoonlijkheid ‘het zelf’ aan te spreken. Het eerste wat je dan tegen komt zijn de cookies die de boordcomputer binnen geslopen zijn. De meest rare gedachten kom je tijdens je meditatie tegen. Dit is niet meer dan de input die je van buiten hebt opgedaan.

René Descartes formuleerde ‘Cogito ergo sum’ (Ik denk, dus ik ben). Ik heb een aanvulling op zijn stelling: ‘Cogito ergo sum paulum confusu’ ( ik denk, dus ik ben een beetje in de war.) Jij bent niet je gedachten, het zijn geen vaststaande feiten. Ze zijn te allen tijden op ons geprojecteerd. Ze komen van buitenaf, zodra je ze negeert drijven ze als wolken onbelemmerd dwars door je hoofd heen. Ze gaan bij wijze van spreken je ene oor in en je andere oor uit als onbelangrijke informatie, ‘cookies’. Dit is in feite niet meer dan je computer opschonen, je krijgt meer ruimte, meer lucht en er valt een last van je schouders. Gedachten zijn geen vaststaande feiten zoals de onderdelen van je lichaam: je hand of je voet blijven aan je lijf zitten, ze komen en gaan niet naar believen zoals gedachten doen.

De happinessindustrie is hier op gericht, ontspannen, relaxen, beter presteren, je persoonlijk leven op orde krijgen. Op zich is daar natuurlijk niks mis mee, je persoonlijk leven weer op de rails te krijgen. En inzicht doe je er natuurlijk ook mee op. Maar dit is alleen inzicht die op de eigen persoonlijkheid is gericht. Inzicht dat je gezond moet eten, je huis met natuurlijke materialen inrichten, bewust met je leefmilieu moet omgaan. Maar inzicht in wie je bent en de wereld waar je in leeft doe je er niet mee op: het is niet meer dan het herstellen van zekerheden en imago.

Het gevaar van zulke cursussen is dat er onbedoeld een confrontatie met het zelf plaats vindt en dat kan minder prettig zijn. Overvallen worden door oneindig verdriet omdat je word geconfronteerd met alle pijn in de wereld. Inzicht in het feit dat je bestaat en jij daarmee verantwoordelijk bent voor misstanden in de wereld.

Alles wat je weet, alles wie je bent is uit de wereld waarin je leeft voortgekomen. Je bent misschien een psycholoog, een arts, een politicus, of een vuilnisman. Alles wat je geleerd hebt, heb je van een ander geleerd. Je studieboeken zijn door anderen geschreven. Het meeste wat je eet is door een ander geproduceerd, je kleding, je auto, je computer, enz. zijn allemaal door anderen gemaakt. Natuurlijk doe je zelf ook wat, maar is dat voor jezelf of voor een ander? Op dit punt kun je je afvragen- wat is dat zelf? Wie bestuurt mij, wat doet mij bewegen, ademen, kijken, voelen, horen, proeven en ruiken. We zijn in de veronderstelling dat we een losstaand individu zijn maar door de confrontatie met het zelf komt ons zelfbeeld op losse schroeven te staan. Wie we dachten te zijn is niet meer dan een idee-fixe. Vanaf dat inzicht kan er op dat moment alleen nog maar mededogen groeien. Maar het is van belang dat je inzicht blijft ontwikkelen om niet weer in de valkuil van de persoonlijkheid te vallen.

Veel mensen zien de misstanden in de wereld en steunen goede doelen en voelen zich daar goed bij. Of ze en helpen asielzoekers, gehandicapten of bejaarden en absorberen hun dankbaarheid.

Er is natuurlijk niks mis mee om anderen te helpen. Maar blijf je ook hulp geven aan iemand die ondankbaar is? Kun je zien als iemand in de war is dat dit een uiting van paniek is omdat zijn boordcomputer hapert of stuk is en de (die) persoon daardoor stuurloos wordt.

Of is je hulpverlening gericht op voor wat hoort wat. Je doet het omdat dankbaarheid van de ander je een goed gevoel geeft. Wie helpt wie?

Bodhidharma was een Indiase monnik die rond 500 n.Chr. naar China kwam. In 520 werd hij door de keizer uitgenodigd die hem vroeg: ‘Ik heb mij altijd ingezet voor het boeddhisme, tempels gebouwd en sangha’s ondersteund, wat is mijn verdienste hiervoor?’ Bodhidharma antwoordde: ‘Niets, geen enkele verdienste.’ Toen vroeg de keizer wat de heilige waarheid van het boeddhisme was. ‘Oneindige leegte, er is niets heiligs aan’, antwoordde Bodhidharma. Verbijsterd vroeg de keizer: ‘Maar wie staat hier dan voor mij?’ ‘Geen idee’ antwoordde hij.

Dit is de essentie van zenboeddhisme: goed doen leidt niet tot bevrijding, inzicht leidt tot bevrijding. Werkelijk inzicht is pas mogelijk als je overtuiging gedragen wordt door gevoelens die voortkomen uit ervaren. Ervaring is de sleutel tot inzicht. Een afbeelding van een appel smaakt naar papier. Ondanks dat je weet hoe een appel er uit ziet, heb je niet meer dan een voorstelling van een appel.

Werkelijk mededogen is alleen maar doen, zonder voor of tegen, zonder doel of waarom zonder winst of verlies. Als je naar Lesbos gaat om vluchtelingen te helpen, doe dat dan, maar blijf je inzicht ontplooien, blijf de confrontatie met het zelf aangaan tot je laag na laag hebt doorgrond, afgepeld en weggegooid. Boeddhisme praktiseren is op ‘bomijs’ gaan staan, bomijs is een dun laagje ijs wat niet op water rust. Vaak ligt daaronder zo’n zelfde laagje ijs, soms wel 4, 5 lagen op elkaar. Je denkt vaste grond onder je voeten gevonden te hebben en dan stort dat als bomijs in en beland je op de onderliggende laag, enz. Zelfontplooiing is zo als een blad aan een boom zich ontvouwt of een vlinder die als een verfrommelt hoopje uit zijn cocon komt en zich ontvouwd en zijn vleugels in de zon laat drogen. Maar de beste vergelijking is een ui afpellen om te zien wat je werkelijke zelf is.

Een persoonlijk boeddhaschap is onmogelijk, samen met alle wezens in het universum verwerf je boeddhaschap. Hemel, aarde en boeddha zijn een en de zelfde, ik ben al een in de wereld.