Verschil is al zo oud als de mens. In de oersituatie onderscheidde de ene clan zich van de andere. Voor het voortbestaan waren huwelijkspartners nodig uit andere clans. Maar verder was er concurrentie in de strijd om ruimte, voedsel en macht. Zo werd de sociale omgeving ingevuld en benoemd. Wij verschillen van hen.

Religie bevorderde de interne saamhorigheid èn werkte mee aan het legitimeren van verschil. De eigen vooroudergeesten stonden tegenover die van andere clans. De eigen stamgoden verschilden weer van die van de buurvolken. Een paar periodes later in de mensengeschiedenis zijn er vijf verschillende wereldgodsdiensten die elkaar nogal eens in de weg zitten.

Familie en religie werken nog steeds zo door. Verschil zou de motor kunnen zijn van mensen die elkaar fraai aanvullen, want complementair, dankzij hun diversiteit. Maar vaker is hardnekkige ongelijkheid het effect.

Onze geïndividualiseerde samenleving is de nieuwste invulling. Zij schrijft verschil met hoofdletters. ‘Verschil moet er zijn’. ‘Jij moet het verschil maken’.

Met mijn hoogst uitzonderlijke identiteit moet ik laten zien hoe ik verschil van anderen. Reclame reikt me modellen aan. Ik word opgeroepen authentiek en oorspronkelijk te zijn. Wat trek ik aan vandaag? Wat wordt mijn volgende smartphone?

We weten langzamerhand niet goed meer hoe we met en ondanks verschillen moeten samenleven. De verzuiling was een tijdje een werkbare manier om de eigen identiteit overeind te houden en toch het land geregeerd te krijgen. Maar dat recept heeft zijn langste tijd gehad.

Huidige debatten draaien om verschillen tussen mensen, meestal met een nadruk op uitsluiting en exclusiviteit, minder vaak op verbinding en inclusiviteit.

Zo benadrukken populisten het verschil tussen de nationale identiteit en de rest van de wereld. Ze zoeken een veilige haven in stormachtige tijden. Etnische, culturele en religieuze verschillen worden daartoe uitvergroot. Ineens staan wit en christelijk tegenover gekleurd en moslim. Dat vertaalt zich weer in de opinie: vluchtelingen zijn anders dan wij en zien we daarom liever gaan, laat staan komen.

Ander voorbeeld: het neo-liberale kapitalisme heeft de inkomensverschillen intussen zo vergroot dat zelfs geheide verdedigers van het systeem zelfkritisch worden. Nu ja, één keer per jaar, in Davos.

Alles bij elkaar genomen, zit verschil van den beginne ingebakken in onze mensenmanier van denken, en onze tijd doet daar een flinke schep bovenop.

Kunnen we onszelf nog, door de verschillen heen, naar de overeenkomsten denken?

Andrej Platonov biedt hoop. Hij wijst in een van zijn korte verhalen op ‘de innige goedheid van de mens omdat hij de wereld begrijpt’.