Hoewel ik het tweegesprek van Luuk Mur en Rob van Boven met instemming gelezen heb, zou ik liever het begrip ‘vrijheid’ fundamenteler, en dan bedoel ik vanuit een boeddhistisch en/of dzogchenkader besproken willen zien. Denken we echt dat we vrij zijn als we zelf kunnen beslissen of we wel of geen hoofddoek dragen? Ik denk dat de vrijheid die we veronderstellen te hebben in maatschappelijk opzicht om zelf een keus te maken wat we wel of niet dragen een illusie is.
Ik denk zelfs dat we als mens helemaal niets te kiezen hebben. We maken selecties uit opgeslagen ervaringen, associaties en overtuigingen in ons brein. Met andere woorden: elke ‘keuze’ is gebaseerd op het al dan niet recente verleden. Om nog even naar de hoofddoek terug te gaan: iedereen die het dragen van een hoofddoek tolereert, juist goedvindt, afwijst en/of veroordeelt doet dat op basis van overtuigingen die ooit uit percepties gevormd zijn. We laten ons leiden door de dwingeland die de Koning van ons bestaan is, de denkende geest. Daar proberen we ons immers van te bevrijden.
Dit voert natuurlijk ook naar de wetenschap. Volgens hoogleraar Dick Swaab betekent het begrip ‘vrije wil’ dat een menselijk wezen onder andere omstandigheden ook een andere keuze had kunnen maken.
Dat lijkt mij ook, hoewel ik ‘selectie’ beter van toepassing vind dan ‘keus.’ Die andere keus komt natuurlijk eveneens tot stand na het cognitief raadplegen van de interne opslag.
Met andere woorden: we worden aangestuurd door ons hele scala van innerlijke overtuigingen en ervaringen.
‘Wil je een mokkagebakje of een aardbeiengebakje?’ vraag ik aan Suze.
‘Een mokkagebakje!’
‘Waarom?’
‘Oh, ik vind mokka lekkerder.’
‘Hoe weet je dat?’
‘Nou, vorig jaar trakteerde Jenny nog mokkagebak op het werk omdat ze jarig was…’
Een herinnering dus. Suze maakte een selectie uit de in het brein aanwezige voorraden. Wat doet ze vervolgens? Ze gaat naar het verleden en verplaatst dat naar het heden. En vaak ook nog naar de toekomst. Ik ga voortaan alleen nog maar mokkagebak eten bij feestjes, denkt Suze. Veel mensen roepen dan dat we in het Hier en Nu moet zijn. Ook al zo’n moeilijke zaak. Het Hier kan ik nog wel iets mee, maar het NU… tegen de tijd dat ik het heb neergeschreven is het NU alweer voorbij. Niettemin wijzen we in ons voorstellingsvermogen een korte tijdsspanne aan rondom het niet echt meetbare punt Nu, dat we voor het gemak maar even kwalificeren als een stilstaand tijdsmoment. En intussen zitten we nog steeds met die vrije wil, waar onder andere de neurowetenschap vraagtekens bij zet. De filosofie doet dat eveneens. Boeddhisten en dzogchenbeoefenaren beschikken over een soort kennis die Swaab en de zijnen misschien niet hebben, of buiten hun wereldbeeld houden. Zolang wij nog in samsara verlangen naar zintuiglijke bevredigingen, zolang we in dzogchen nog steeds met een dubbelgefocuste, dus dualistische bril naar verschijnselen kijken zijn we niet werkelijk vrij van het dwingende Willebeest. Ik wíl, ik heb de vrijheid om iets te willen, houdt dat Willebeest ons voor. En we trappen er massaal in ook.
‘Wij zijn ons brein,’ filosofeert Dick Swaab, terwijl daar geen enkele wetenschappelijke bewijsvoering voor bestaat, volgens criticasters.
‘We are our thoughts, but we are not our brain,’ zei een Tibetaanse lama tijdens een bijeenkomst die ik in het voorjaar bezocht, en daar houd ik mij aan, zoals Olivier B. Bommel placht te zeggen. Maar wat doen we nou met die vrijheid? Of we nou iemand veroordelen die een hoofddoek draagt uit religieuze overwegingen, of we veroordelen iemand die dat nou juist weer veroordeelt, het is allemaal (ver)oordelen. Op grond van onze politieke, maatschappelijke, religieuze, morele, ethische, esthetische of wat-dan-ook-overtuigingen die in onze hersenen geëtst zijn. Is er iemand die nog durft te beweren dat een veroordeling in vrijheid tot stand komt? Een rechter misschien? Nee, want die heeft wet- en regelgeving in zijn of haar hoofd en in extensie wetboeken en jurisprudentie om zijn of haar vrijheid in oordeelvorming aan banden te leggen. Gelukkig maar, trouwens. Eigenlijk denk ik dat wij, mensen, een soort stimulus-responsecomputer ingebouwd hebben.
‘Stimulus-response…!? Ben je nou helemaal aan de po ontrukt!?’ roept iedereen die van zichzelf het idee heeft een zelfstandig, empathisch, authentiek mens te zijn verontwaardigd.
Tsja. Ik neem de illusie van de vrijheid om te denken dat ik de illusoire vrijheid bezit om dit allemaal op te schrijven, zegt mijn Willebeest.