De Italiaanse zenmonnik en sumi-e meester Beppe Mokuza Signoritti wijdt zich ruim 30 jaar aan Japans inktschilderen en zen-meditatie. In heel Europa exposeert hij zijn werk, houdt hij conferenties en geeft hij praktische demonstraties. In mei 2018 brengt hij een bezoek aan ons land en organiseert hij diverse workshops in Haarlem, Nijmegen, Asperen en Katwijk.
Wat is sumi-e?
“De Japanse term ‘sumi’ betekent ‘zwarte inkt’, en ‘e’ betekent schilderij. In de traditionele sumi-e schilder je met zwarte inkt en alle mogelijke tinten ervan, variërend van puur zwart tot de lichtst mogelijke schakering vermengd met water. Deze wijze van schilderen werd in Japan geïntroduceerd door zenmonniken en gaat veel verder dan een schildertechniek. In sumi-e wordt de werkelijkheid teruggebracht tot pure eenvoud. Of het een bamboe, of orchidee of bloesemtak is, de toeschouwer wordt geraakt door de spontaniteit en de levendigheid die het uitstraalt.
In feite zijn sumi-e schilderijen een directe schets in zwart en wit, waar het witte vlak het universum voorstelt en de zwarte inkt de materiële vormen die daarin onophoudelijk verschijnen en weer verdwijnen. Sumi-e respecteert en volgt de regels van de natuur, op het vlak van de compositie, hoe de blaadjes zich vormen aan een tak, en hoe harmonie ontstaat. In de natuur ontstaat alles spontaan, terwijl het tegelijkertijd bepaalde regelmatigheden volgt. De schilder geeft zichzelf over aan deze spontane en eenvoudige expressie van creativiteit. Dat is ook de paradox van levende sumi-e. Het is niet de schilder, maar het leven dat zichzelf creëert. Wij als schilders geven simpelweg die vitale levensenergie door.”
Voor wie is sumi-e geschikt?
“Sumi-e is voor iedereen. Alle mensen worden geraakt door schoonheid en harmonie. Maar sumi-e apelleert vooral aan mensen met een grote spirituele gevoeligheid en ontvankelijkheid. Ze gaan er vragen over stellen, of willen zelf ook iets gaan organiseren op sumi-e gebied.
Je kunt sumi-e beoefenen als kunst, los van de zenmeditatie. Er is echter een belangrijk verschil met de westerse kunst. Daar kun je een penseelstreek oververven, een werk voorbereiden via schetsen, laag over laag werken. Je kunt corrigeren, retoucheren, de compositie harmoniseren. Dit kan niet in sumi-e. Daar moet alles in een keer spontaan worden geschilderd. Is er een vergissing begaan, dan moet je het werk weggooien.
Maar als je sumi-e beoefent met concentratie en overgave, dan begin je als vanzelf ook met zenmeditatie. Zoals mijn leraar het zegt: Sumi-e is een weg die sporen achterlaat op papier, waar de zenweg geen sporen achterlaat. Alles in de zen en sumi-e is er op gericht je te leren aanwezig te zijn daar waar we ons bevinden, de geest altijd in eenheid met je lichaam, samenvallend met de handeling die je verricht of het object waar je je op concentreert. Als we ergens over nadenken, dan doen we dat zonder mentale agitatie. Dit wil niet zeggen dat we er naar streven om onze gedachten uit te bannen; dat is niet mogelijk. Dat zou alleen maar meer spanning creëren in de geest. We zijn gewoon tevreden met het zien van onze gedachten, gevoelens, ervaringen zodra ze verschijnen. We laten ze daarna ook weer gaan terwijl we rustig terugkeren naar onze lichaamshouding en onze adem.”
Wat brengt de beoefening van sumi-e?
“Via sumi-e kun je ervaren hoe belangrijk het is om de helderheid en stabiliteit van geest terug te vinden die zich door niets laat verstoren. Het is geen kwestie van techniek of schildertalent. Het is de kunst om de diepe geestkracht terug te vinden, onze boeddhanatuur, dat wat we met alle levende wezens gemeenschappelijk hebben. Om echt één te worden met lichaam en geest en met het object dat je schildert. Uitgevoerd in sterke concentratie kan een penseelstreek grote schoonheid oproepen en deze schoonheid appelleert aan alle wezens. Het kan een vaardig middel worden die een richting aanwijst, een weg naar een spiritueel ontwaken, een weg die uiteindelijk samenvalt met de directe ervaring zelf. Zo ontwikkel je een helderheid van geest, een presentie die zichtbaar is in hoe je schildert en leeft.
Door sumi-e ga je je uiteindelijk beter voelen, word je ontvankelijker voor wat er om je heen gebeurt, meer aanwezig, aandachtiger, en kom je nauwer in contact met dat deel van je dat onder de emoties en gedachten zit, het ware deel van je, het onpersoonlijke zelf.
Sumi-e kan worden gezien als een uitdrukking van zenmeditatie, maar niet uitgedrukt via het zitten in de juiste houding maar via een juiste hantering van het penseel. Maar die weg kun je ook afleggen door het juiste hanteren van een mes als je groente snijdt, of kookt.”
Hoe kwam je zelf in aanraking met sumi-e?
“Zo’n 30 jaar geleden begon ik met zenmeditatie en mijn leraar gaf ook sumi-e les. Ik moest grote offers brengen om te kunnen schilderen, want ik werkte toen nog 15 uur per dag als manager in de commerciële sector. Ik hield enorm van sumi-e, zelfs meer dan van zazen. Tijdens het mediteren leed ik veel pijn, omdat mijn lichaam totaal verstijfd was. Het penseel was een hulpmiddel, het gaf me de mogelijkheid om meteen te zien wat op het moment van schilderen mijn gemoedstoestand was. Wat het effect was van mijn gebaren, hoe ik schilderde, het was onmiddellijk zichtbaar op het papier. Zo kreeg ik inzicht hoe ik in een helderder bewustzijn kon komen en beter kon schilderen. Ik had toen geen enkel idee of plan om iets te ontwikkelen in sumi-e. Ik was simpelweg een leerling die van sumi-e hield.”
Hoe word je een sumi-e meester?
“Al doende begonnen mensen te reageren op wat ik schilderde. Ze vonden het interessant, mooi en expressief. Een vriend nodigde me uit om een tentoonstelling te organiseren in een boekwinkel. Dat trok veel bezoekers en ik organiseerde er twee sumi-e demonstraties. Vandaaruit ontstond het idee om een workshop te organiseren, omdat mensen het zelf ook wilden proberen. Dat ging steeds voortvarender, totdat ik op een punt kwam dat ik besefte dat ik met mijn betaalde werk moest stoppen. Zelf heb ik door een penseel zoveel ontdekt en ervaren, dat er in mij de wens ontstond om deze schildermethode aan iedereen te tonen: het kon ook voor anderen veel betekenen. Dus werkte ik mee aan een grote expositie over kimono’s, de Japanse cultuur en sumi-e, georganiseerd in Palazzo Barolo in Turijn. Dat trok zoveel bezoekers die informatie wilden over Sumi-e, dat ik besefte dat ik een persoon geworden was met een verantwoordelijkheid. Het was iets groots en belangrijks: ik had de moeder van alle kunst-therapie in handen, want als je jezelf die methode aanleert, dan corrigeer je je eigen geesteshouding, je lichaamshouding, je geconditioneerdheid.”
“Zo begon het langzame en spontane proces van 30 jaar dat uiteindelijk uitmondde in het huidige meesterschap. Ik voel me geen meester, maar iedereen noemt me een meester. Ook al leg ik steeds uit dat het geen officiële titel met een diploma is. De transmissie is destijds wel gegeven door mijn leraar, maar dat ging van hart tot hart, in een persoonlijke overdracht zonder ceremonie, in de Sotozen ook wel In Shin Den Shin genoemd. Ik ontving een speciaal zegel en een document met de handtekening van mijn meester. Dit stempel en deze handtekening hebben me het leven geschonken. En het leraarschap is me gegeven door de mensen, die me vroegen om sumi-e uit te leggen.”
Wat is de rol van de leraar in sumi-e?
“De leraar brengt een leerling voorbij zijn of haar obstakels, emoties, gedachten. Een leraar laat een student datgene uitdrukken dat niet in woorden valt uit te leggen. Dit kan alleen als onze geest niet in beslag is genomen door gedachten of emoties. Normaal gesproken oefen je op een bepaald onderwerp. Dat doe je door veel te herhalen. Want herhaling is nodig om te leren en om de geest te verfijnen. Al doende ontdek je dit deel in jou dat verstikt is onder emoties en gedachten, en leer je om dit naar buiten te brengen in een nauwe samenwerking met je leraar. Zonder leraar is dit proces niet mogelijk, omdat je je eigen blinde vlekken niet kunt zien. Terwijl je de modellen herhaalt, corrigeert de leraar je telkens opnieuw: nee, niet zus, maar zo. Het is een delicaat proces. Ik zie het als een traject dat een leerling aflegt net zolang todat hij of zij het model en de bijbehorende vaardigheid echt heeft begrepen en geïnternaliseerd. Daarna kun je schilderen wat je maar wilt. En al schilderend word je steeds aandachtiger. Het kan je helpen meer in harmonie te komen met het leven en je uiteindelijk in contact brengen met de bron van het leven zelf, een bron die in ieder van ons huist.”
Je organiseert sinds 2012 elk jaar workshops in Nederland. Wat brengt je telkens hier?
“In Nederland beoefenen mensen een andere vorm van boeddhisme dan ik gewend ben, zoals Rinzai-Zen of vipassana. Ik heb ervaren dat dojo’s in Nederland niet gesloten zijn, maar erg open voor andere stromingen. Ik ben door verschillende dojo’s uitgenodigd, kon daar een bezoek aan brengen, kon samen mediteren en sumi-e laten zien via demonstraties. Tot nog toe merk ik een honger, een dorst naar informatie over sumi-e. Ik geloof dat in Nederland mensen zichzelf ter discussie durven te stellen, ze zijn er klaar voor, erop voorbereid om zich open te stellen voor nieuwe dingen. Ik merk dat de mensen graag aan zichzelf werken en niet schuwen om zichzelf te bevragen, te reflecteren op het eigen gedrag om zodoende beter zicht te krijgen op wie ze werkelijk zijn.
Daarnaast is het denk ik ook een persoonlijk karma van me, ik merk dat ik me goed voel in Nederland. Ik hou van de groene natuur, de mensen, de vele fietsen en de zoute haring!”
