Tweespraak – Wat we voelen en denken dat zijn we niet

Vandaag deel zes in de serie Tweespraak. De auteurs -psychotherapeut Rob van Boven en psycholoog Luuk Mur, praten over verschillen en overeenkomsten tussen psychotherapie en Dzogchen. De lezer wordt van harte uitgenodigd om mee te praten.

Luuk: In de voorgaande tweespraken hebben we in grote lijnen besproken welke begrippen jij gebruikt in je therapie en coaching. Wil je deze nog eens samenvatten?

Rob: Na onze geboorte zijn we allereerst het natuurlijke kind. Voor het natuurlijk kind bestaat alleen het hier en nu. Later komt daar het daadkrachtige kind bij. Voorkomen van pijn en ervaren van plezier staan centraal. Onze verzorgers steunen ons daarbij. Ook al ga je uit van goedwillende verzorgers er zullen zich toch talloze situaties voordoen waarin het kind zich niet veilig voelt. Het daadkrachtige kind ontwikkelt dan overlevingsgedrag. De overlever ontwikkelt gedachtegangen over hoe het de meeste veiligheid kan waarborgen, hoe het wel geaccepteerd wordt enzovoort. Deze ideeën houdt hij vast als je volwassen bent. Dat noem ik zijn geloof.

Als volwassene bestaat in mijn model de persoon uit drie personen die zichzelf alle drie als -ik- ervaren, namelijk het natuurlijke kind, het daadkrachtige kind en de volwassene. Samen vormen ze het interne gezin. Ieder ziet zichzelf als -ik-, maar de ander als niet-ik-. Het daadkrachtige kind heeft zich dus ontwikkeld tot overlever en probeert de leiding te houden binnen het interne gezin. Hij wil op basis van zijn geloof, dat gericht is op het handhaven van veiligheid, het interne gezin blijven aansturen en dat geeft problemen.

Luuk: We hebben geconstateerd dat het voortdurende denken dat mensen doen (monkey mind) afkomstig is van de overlever in ons. De overlever is ons doorlopend aan het beïnvloeden. Zijn aangeleerde zienswijze, waarbij alles op overlevingswaarde wordt ingeschat, is niet verbonden met het hier en nu. Het is een geconditioneerde kijk op de wereld, met geconditioneerde reactiepatronen. Hoe meer iemand zich identificeert met zijn continue gedachtenstroom, hoe dominanter de overlever dus is. De overlever staat garant voor een bezorgde stemming, gepreoccupeerd met wat er fout is gegaan en kan gaan.

Het doorlopend afgeleid zijn door het denken wordt door het boeddhisme beschouwd als de bron van het lijden van de mens. Waarbij voor lijden beter het modernere begrip ‘onbevredigd zijn’ gebruikt kan worden. Mensen hebben bijvoorbeeld een wellicht onverzadigbaar verlangen naar erkenning. Zelfs als we ons goed voelen, ervaren we een altijd aanwezige onderliggende onbevredigd zijn. In het boeddhisme wordt gesproken over het ego. We identificeren ons met het ego en daarmee raken we het contact met onze natuurlijke staat kwijt. We lopen gehypnotiseerd rond zei jij eerder. Het idee dat we een -ik- hebben is een onderdeel van de hypnose, zou het boeddhisme kunnen zeggen. Onze natuurlijke staat is niet te beschrijven, omdat het concept-loos is. Wij gebruiken vaak analogieën, zoals ‘we zijn als een tijdelijke golf op de eeuwige oceaan en we doen alsof de golf op zichzelf staat’. Dat is onze hypnose. Hoewel we ons vastklampen aan ons ego, blijft het pure, zelfloze, niet geconditioneerde en open bewustzijn, de tijdloze oceaan, altijd aanwezig. Dzogchen biedt een manier om dit altijd aanwezige bewustzijn opnieuw te herkennen. Opnieuw, omdat het niet is weg geweest en er altijd is, we herkennen het alleen niet. Deze herkenning is geen gradueel proces, het gaat om het herkennen van dat wat al in je aanwezig is, je moet er alleen op gewezen worden. Daarvoor is het contact met een meester nodig die zelf al wel bewust is. (als reactie op tweespraak 5 hadden Piet Nusteleijn en Siebe een interessante dialoog over gewaarzijn).

Wat we voelen en denken dat zijn we niet. Jij zou zeggen: ‘dat zijn we niet alleen’. We hebben ons er wel mee geïdentificeerd, de één meer dan een ander. Er zijn verschillen tussen mensen als het gaat om de mate van identificatie, onwetendheid en bewust zijn. Zowel psychotherapie als Dzogchen wijst ons een weg uit het onbevredigende geconditioneerde platland, waarin we ons afhankelijk gemaakt hebben van de erkenning van anderen.

Rob: Belangrijk vind ik te stellen dat wat we als -ik- ervaren dus eigenlijk drie -ikken- zijn. Deze worden ten onrechte niet uit elkaar gehouden, waardoor er verwarring ontstaat binnen de persoon. Vaak wordt hetgeen de overlever als werkelijkheid ziet, als waar aangenomen. De volwassene heeft dan niet door dat deze werkelijkheid niet waar is, maar een projectie van de overlever. Opvallend vaak heeft de overlever zich een dominante positie verworven binnen het interne gezin, terwijl je zou wensen dat de volwassene de leiding heeft en dat ook het natuurlijke kind volledig uit de verf komt.

Luuk: Dzogchen stelt dat onze identiteit een afweer is van pijn en zelfafwijzing. We hebben, onbewust, gekozen voor een geconditioneerde leefwijze, op zoek naar veiligheid, erkenning en liefde in de buitenwereld.

Een eerste stap op het spirituele pad is het herkennen van deze gedachtenstroom. Vervolgens middels meditatie en gewaarzijn-oefeningen verminderen van de identificatie met de gedachtenstroom. Een volgende stap kan zijn het herkennen van bewustzijn tussen de gedachten in. Je kan o.a. via meditatie leren ervaren dat er achter deze gedachtenstroom een bewustzijn is dat niet aanvoelt als een -ik-. Het idee dat er een denker is in je hoofd, ergens achter je ogen en onder je schedel, een denker die als -ik- aanvoelt, ga je als een illusie zien. Het idee dat we een -ik- zijn, is een onderdeel van ons geloof. We zijn vergeten dat we eigenlijk onbevooroordeeld, ongeconditioneerd gewaarzijn zijn. Dit gewaarzijn ligt buiten het vermogen van het -ik-, omdat het -ik- namelijk zelf een constructie is.

Ik zou graag verder praten over de manier waarop jij met een klant aan de gang gaat die bij je komt, omdat hij of zij vindt dat het zo niet verder gaat. Een volgende keer wil ik ingaan op de wijze waarop Dzogchen iemand helpt zijn absolute bewustzijn te herkennen.

Rob: Ik hanteer geen eenduidige weg. De weg openbaart zich onderweg. De klant en ik bepalen samen de weg, waarin ik een assistent-rol heb. Grofweg kan je wel stellen dat het verstandig is om je eerst te richten op de leefsituatie. Daar is de klant vaak in eerste instantie het meest mee bezig en daar sluit ik me bij aan.

Ik leg klanten ook al snel uit, zodra ze daar aan toe zijn, dat we onszelf hypnotiseren met onze gedachten. Door middel van dagelijks toe te passen mindfulness-oefeningen kunnen klanten leren weer meer contact te krijgen met de werkelijkheid. Daarbij leg ik de nadruk op het gebruikmaken van de zintuigen. Het gebruik van je zintuigen kan de hypnose doen stoppen. De focus op de gedachtenstroom wordt er door gestopt en dat brengt je in het hier en nu.

Als de leefsituatie enigszins gestabiliseerd is, gaan we meer bezig met het krachtenspel in het interne gezin. We gaan zeker niet de pijn opzoeken, die komt veelal vanzelf bovendrijven als het interne gezin er aan toe is. Naar de pijn gaan, terwijl in het interne gezin achter de coulissen de overlever nog de baas is, maakt de overlever alleen maar belangrijker en dus sterker. De overlever zal door de pijn met weerstand op veranderingen reageren.

Doelstelling van de behandeling is te komen tot eenduidig leiderschap van de volwassene in het interne gezin. Vooral bij heftige emoties zal de overlever proberen dominant te worden.
Een belangrijk doel is verder dat er een open communicatie ontstaat in het interne gezin.
De open communicatie is vooral belangrijk om het gevecht van de overlever en de volwassene overbodig te maken.

De interne strijd wordt overbodig middels interne gezinsgesprekken in de therapiesessies. In deze interne gesprekken maken we onderscheid tussen wat de overlever allemaal uitzendt naar de volwassene en wat de motieven zijn die daar achter liggen. Deze motieven, stel ik van te voren, zijn altijd goed. Het euvel zit in geleerde oplossingen om deze motieven te realiseren. Het zijn gedateerde oplossingen, geleerd in een setting waar je als kind niet je contacten kon uitkiezen.

Een belangrijk punt is ook om het inperkende geloof, gepredikt door de overlever, waar de volwassene tot dusver mee omgaat alsof het waarheden zijn, te herkennen als geleerde overtuigingen. Na deze herkenning gebruik ik hypnose om de klant te helpen zijn eigen hypnotiserend geloof te ontkrachten. Om emotioneel losser te komen van inperkend geloof zijn verschillende wegen mogelijk met behulp van hypnose.

Als de genoemde aspecten ten aanzien van het interne gezin gerealiseerd zijn, is de volwassene klaar om zich bezig te houden met wellicht weggestopte verhalen die uit het bewustzijn dienden te blijven. De pijn naar aanleiding van de oude verhalen is niet zomaar pijn, het is pijn ingebed in eenzaamheid en machteloosheid, een niet te verdragen combinatie voor een kind. Als het hele interne gezin, nu de volwassene er voldoende klaar voor is, kan merken dat de pijn nu wel hanteerbaar blijkt, is er sprake van verwerking. De pijn wordt dan ook als zachter beleefd. Verwerking is dus in mijn visie beslist niet “niet meer voelen”. Als de pijnlijke onderwerpen weer ter sprake zouden komen in het leven van de klant zal de klant weer pijn voelen, maar nu zonder er tegen te hoeven vechten.

Luuk: De volgende keer wil ik dieper ingaan op Dzogchen. Centraal staat daarbij het begrip bewustzijn. Bewustzijn gaat vooraf aan elke ervaring. Beoefening van Dzogchen houdt in dat je de zelfloosheid van het bewustzijn ervaart. Als je de wereld rechtstreeks ervaart door middel van je zintuigen, dus zonder afgeleid te zijn door je gedachten, ervaar je bewustzijn zonder zelf. Bij Dzogchen probeer je jezelf hier doorlopend vertrouwd mee te maken. Bewustzijn wordt wel vergeleken met een spiegel. Er kunnen allerlei inhouden zijn, maar dat verandert de spiegel niet. Zo kunnen er allerlei gedachten zijn, maar het bewustzijn blijft altijd onaangeroerd zichzelf. Wanneer je in staat bent slechts getuige te zijn van je ervaringen, je gedachten te laten voor wat ze zijn, namelijk voorbijgaande verschijnselen, dan ervaar je geen onderscheidt tussen het zelf en de ander.

Rob van Boven (1951) is psycholoog en geregistreerd psychotherapeut. Hij was consultant voor verschillende organisaties (drugs en verslaving counseling, vaardigheden workshops) en werkte vijftien jaar als een behandelingscoördinator in een psychiatrische instelling.

Bij Rob van Boven wordt het geloof van de overlever bewust gemaakt en een juiste plaats gegeven. Het doel is om los te komen van de dwang van het geloof en bewustzijn te ontwikkelen naast deze denk- en voelpatronen. Hoe meer je van het geloof van de overlever bevrijd bent, zonder het te bestrijden, maar door het de juiste plek te geven, hoe vrijer je kan leven.
Luuk Mur ( 1952) is psycholoog en heeft een drietal boeken geschreven over de door hemzelf ontwikkelde hulpverleningsmethode communitysupport. Hij is lid van de Dzogchen Community Nederland.
Dzogchen is een vorm van Tibetaans boeddhisme waarbij veel belang wordt gehecht aan de ontwikkeling van individueel bewustzijn. Bij deze traditie streeft men naar non-dualiteit van het bewustzijn. Mensen zijn zich niet alleen bewust ( je weet dat je dit leest), maar je kunt je ook bewust zijn van dit eerste bewustzijn. Dit meta-bewustzijn wordt ‘gewaarzijn’ genoemd.