Robert Hartzema – boeddhisme en emoties

Vanuit het boeddhisme is er een duidelijk verschil tussen emoties en gevoelens. Emoties zijn altijd verkrampingen van het ik, dat heftig reageert op wat er gebeurt. Meestal gaat dat onbewust en zijn het manieren waarop het ego zichzelf beschermt en uithaalt naar buiten toe, ego-moties. Gevoelens zijn bevrijdend en ruimte scheppend. Die verkrampen niet. Die doen het tegenovergestelde. Gevoelens zoals liefde en vreugde scheppen ruimte en maken alles meer open. Woede is meestal een verkramping, begeerte ook, die zetten de zaak vast. Die zetten jou vast, zetten de ander vast, zetten de omstandigheden vast. Vanuit de mandala worden emoties gezien als krachten die ons klemzetten of, beter gezegd, waarmee we onszelf klemzetten.

Want in essentie zijn emoties een vorm van inzicht en begint elke emotie met iets dat je heel scherp ziet, met een heldere kwaliteit van waarnemen, van helder gewaarzijn. Maar omdat je die helderheid niet kunt laten zijn zoals zij is, of omdat je haar niet herkent als helderheid, verkrampt zij tot een emotionele reactie.

Bijvoorbeeld: iemand doet iets wat niet klopt of zegt iets wat niet waar is, en er is een flits waarin je dat heel helder ziet. Meestal precies op het moment dát het gebeurt, misschien zelfs vóórdat het echt gebeurt. Dat primaire gevoel is altijd uiterst scherp en helder. Je ziet wat de ander doet en je ziet het echt vlijmscherp.

Maar er is iets waardoor je het niet wilt zien. Je wilt het niet zien omdat het te helder is, te scherp, te ontluisterend. Je kunt de meedogenloze scherpte van dat moment van helder gewaarzijn niet aan. Dus je wacht. Je ontkent eigenlijk de helderheid van het gewaarzijn, en vervolgens doet of zegt de ander weer iets, en dan ben je al te laat of te veel van je stuk gebracht om nog direct en puur te kunnen reageren. En dan is het al geschiedenis. En dan word je kwaad.

In wezen word je kwaad op jezelf omdat je het inzicht en je eigen reactie hebt laten lopen. Je hebt geen gebruik gemaakt van het heldere gewaarzijn dat zich presenteerde. Je hebt dat laten schieten. En je bent nu te laat om direct te reageren, en ergens weet je dat je te laat bent.

Dus er ontstaat woede. Maar meestal kom je dan ook niet met de woede naar buiten,  en als die directe woede niet tot expressie komt maar even blijft sudderen, dan krijgt zij de kans allerlei laatjes uit het pakhuisbewustzijn open te rukken en haalt er van alles bij. Of je durft er helemaal niet meer mee te komen, je slikt het in en dan zet het zich vast. De energie van de boosheid is niet zomaar weg, zij blijft als energie doorsmeulen en komt er ergens uit: als gemeenheid, onderuithalen, afsluiten, blokkeren, bevriezen, depressief worden, of wat dan ook. Naar dezelfde persoon of naar een andere persoon, dat maakt op een gegeven moment ook niet meer uit. Je moet de energie van je woede gewoon kwijt, en als dat niet lukt bij de persoon waar zij eigenlijk bij ontstaan is, dan pak je iemand anders in de rij. Je hond, je vrouw, je kinderen, je ondergeschikte, en dan probeer je daar je boosheid kwijt te raken.

Maar in de tussentijd heb je al zoveel laatjes van het pakhuis opengetrokken: de woede naar je vader, je moeder, je baas, en de woede van vorige week of van zes jaar geleden, of het woede-laatje van je vorige partner. En als die emotie er dan eindelijk uitkomt, is alles zo verwarrend dat de ander echt geen flauw idee heeft waar het in godsnaam allemaal over gaat. Hij of zij kan daar dan helemaal niet meer adequaat op reageren, en schiet in precies hetzelfde en opent een eigen laatje van zijn of haar pakhuisbewustzijn. In die eerste flits ziet de ander dat misschien wel gebeuren, maar hij of zijn maakt ook geen gebruik van die helderheid, en doet precies hetzelfde en laat de helderheid schieten, enzovoort. Op die manier wordt het een enorme chaos. Er zit een hardnekkig patroon in alles wat we doen, waardoor dát wat in oorsprong volmaakt helder is, een gigantische chaos wordt.

Emoties als energie

Vanuit het mandala inzicht ga je onderzoeken wat er precies gebeurt. Hoe gebeurt het dat helder gewaarzijn een emotie wordt? En als gewaarzijn emotie kan worden, kun je dan ook weer terug naar gewaarzijn, zodat het weer helder wordt? De bevrijding is precies dáár, op het scherpst van de snede, waar het van ultieme helderheid, ultieme ingewikkeldheid wordt. Precies op die scheidslijn. Dan kun je scherp gaan zien waarom je nou precies boos wordt, en als je dit doorziet, kun je de ladingen die er niets mee te maken hebben, eraf kappen. Alle zaken die uit je eigen pakhuisbewustzijn omhoog komen, bijvoorbeeld.

Vervolgens kun je kijken of dit het juiste moment is om je boosheid te uiten. Het kan zijn dat dit geen zinvol moment is, omdat de ander het nu toch niet kan laten binnenkomen, of omdat er onvoldoende tijd is om het werkelijk uit te diepen. Je wordt bijvoorbeeld terecht woedend op iets wat gebeurt, maar je moet nu naar je werk, of je kinderen moeten naar school, of wat dan ook.

Als het niet het juiste moment is, dan bewaar je het als een pakketje woede, om het op een geschikt moment te uiten. Je uit je boosheid dan bewust op een later tijdstip. En ook als je je woede naar buiten brengt, vraag je wel aan de ander of het klopt wat je ervaart, en of de ander dat werkelijk zo doet en zo bedoelt, want je kunt iets ook helemaal verkeerd horen of inschatten. En je vraagt wat zijn of haar innerlijke emoties en reacties waren. Zo kan in een relatie maximale helderheid ontstaan, en ontdek je ook al je eigen onderliggende patronen.

Sommige persoonlijke gevoeligheden blijven echter altijd aanwezig. Als je vaak onterecht in de steek bent gelaten, zeker op jonge leeftijd, dan ligt er een bepaalde verlatingsangst. Je kunt die naar de ander uitspreken, en hem of haar vragen daar een beetje rekening mee te houden. Tegelijkertijd geldt: als het voor jezelf duidelijker wordt dat je reacties te maken hebben met oude situaties en angsten, dan worden ze ook transparanter. Het kan je dan nog steeds wel raken, maar je maakt er geen nieuw verhaal van, geen nieuw drama. Zo zie je dat de vajrayana heel anders omgaat met emoties dan de hinayana en de mahayana.

In de hinayana zijn emoties bijzonder verdacht. Begeerte is helemaal uit den boze, want dat is de oorzaak van al het kwaad. Begeerte, en de gedachten en handelingen die voortkomen uit begeerte, moet je allemaal zien te temmen. Je moet de begeerte temmen, je gedachten onderdrukken en het handelen structureren, dan komt het wel in orde. Je kijkt naar je tenen of je schoenen, en negeer de rest.

De mahayana probeert de positieve gevoelens zoals liefde en mededogen sterker te maken. En als je je vervolgens uitsluitend richt op de bevrijding van de ander, krijg je geen tijd om het ego op te bouwen en neer te zetten. Want het grootste probleem is ego. Als je alle positieve gevoelens maar de hele tijd blijft versterken, dan krijgen de negatieve emoties niet zoveel kracht.

Beide kloppen binnen hun context, maar de vajrayana zegt: je kunt mooi lullen maar die emoties gaan wel ondergronds, want de energie blijft doorgaan. Bovendien heb je geen zin om altijd naar je schoenen te kijken.

En door louter positieve gevoelens kun je jezelf ook aardig ongrijpbaar maken. Emoties zijn gewoon emoties. Woede is woede. Begeerte is begeerte. Trots is trots. Jaloersheid is jaloersheid. Angst is angst. Dat is zoals het is. Dat is deel van de natuurlijke chaos, innerlijk en uiterlijk. Begin nou eerst maar eens om ze te ervaren terwijl ze opkomen, en waar te nemen hoe je ermee omgaat. De vajrayana ziet emoties niet zozeer als de schuld of de oorzaak van het lijden, maar meer als materiaal om mee te werken, als voedsel voor het gewaarzijn. En ze stelt steeds de vraag: wat kan er op dit moment vrijer en helderder worden?

Emoties worden gezien als potentie. De vajrayana ziet de emoties als een bepaalde kwaliteit van energie die op zich een enorme potentie heeft. Omdat ze ziet dat emoties in wezen gewaarzijn zijn, en alleen omdat je ze vastgrijpt of bevriest worden het emotionele reacties waar je in vastdraait. Er is niks mis met emotionele reacties, maar je komt er wel vaak helemaal in klem te zitten, juist omdat je ze niet de ruimte geeft, maar onderdrukt of niet uit. Een emotie vaak de energie die onder het dwangmatige denken en obsessieve handelen zit, en die het denken en handelen aanstuurt en vormgeeft.

De overgang van puur en helder gewaarzijn naar een emotionele reactie die je klemzet, gaat echter in milliseconden. Daarom heb je ook een scherpe intelligentie en een hoge gevoeligheid nodig om te kunnen begrijpen waar de vajrayana überhaupt over gaat. In de hinayana hoef je niet zoveel te begrijpen, je doet gewoon wat er gezegd wordt. Er zijn 256 regels voor monniken en 384 voor nonnen, want vrouwen zijn gevaarlijk en verleidelijk en moeten daarom meer ingeperkt worden, en er zijn leefregels voor leken Als je die nou maar volgt, dan maak je de hoeveelheid negatief karma die je al hebt in ieder geval niet groter.

In de vajrayana zit er geen moraal onder. Het gaat niet om wat goed of fout is, maar het onderzoek is open: Hoe gebeurt iets? Hoe en waarom word je kwaad of jaloers? Hoe ervaar je de energie van een emotie? Hoe zet je jezelf neer? Hoe zet je jezelf klem? Hoe verstrengel je met anderen? En als verdergaand onderzoek: Wil je dat wel veranderen? Wat is veranderen? Wat is vrijheid? Hoe word je werkelijk vrij?