De meditatiemengelmoes

Wat is er zen aan zenmeditatie? Hoeveel manieren van meditatie zijn er eigenlijk? Over dit soort vragen heb ik me de afgelopen tijd het hoofd zitten te breken.

Als je de Pali Canon erop naslaat, dan krijg je er een indruk van hoe Gautama Boeddha mediteerde. Een indruk, want sinds de vondst van nieuwe bronnen halverwege de jaren negentig van de vorige eeuw, weten we dat de Canon niet alleen een restant is van een grillig historisch proces, maar ook het product van een bepaalde traditie.

Linda Heuman heeft daar in 2011 een lezenswaardig artikel over geschreven in Tricycle. Het zal nog wel even duren voordat het helemaal tot de boeddhistische goegemeente is doorgedrongen dat de mogelijkheid van een tekstuele reconstructie van het ware woord van Gautama voor eeuwig aan diggelen is geschoten.

Meditatiestadia
Maar goed, de Pali Canon dus. In de ‘Grote leerrede tot Saccaka’ (Maha-Saccaka Sutra, MN 36) vertelt Gautama over de meditatie die aan zijn ontwaken voorafging. Ik gebruik de vertaling van Jan de Breet en Rob Janssen, die ik omwille van de leesbaarheid iets heb bekort. Gautama is hieronder in de ik-vorm aan het woord:

Toen ging ik, afstand genomen hebbend van zintuiglijke geneugten, afstand genomen hebbend van onheilzame geestestoestanden, het eerste meditatiestadium binnen, dat vergezeld gaat van nadenken en overwegen, uit afzondering geboren is en gekenmerkt wordt door vreugde en geluk, en verbleef daarin. Een dergelijk opgekomen gelukkig gevoel echter nam mijn geest niet blijvend in beslag.

Door het tot rust komen van nadenken en overwegen bereikte ik innerlijke vrede en eenpuntigheid van geest, ging ik het tweede meditatiestadium binnen, dat vrij is van nadenken en overwegen, uit concentratie geboren is en gekenmerkt wordt door vreugde en geluk, en verbleef daarin. Een dergelijk opgekomen gelukkig gevoel echter nam mijn geest niet blijvend in beslag.

Door het ophouden van vreugde ging Gautama het derde meditatiestadium binnen, zo vervolgt de sutra, “gelijkmoedig, aandachtig en verwijlend in geluk.” Daarna kwam het vierde meditatiestadium, “vrij van leed en geluk, gekenmerkt door zuivere gelijkmoedigheid en aandacht.”

Met een geconcentreerde, zuivere, buigzame en onbeweeglijke geest herinnerde Gautama zich al zijn vroegere levens. Hij zag eveneens hoe de wezens heengaan en weer oprijzen overeenkomstig hun karma. Tenslotte onderkende hij de vier edele waarheden en raakte zijn geest bevrijd van het vergif der onwetendheid. “Vernietigd is geboorte, geleefd het heilige leven, gedaan is wat gedaan moet worden, er is niets dat tot terugkomst hier leidt,” zo besefte hij, aldus de sutra.

Zuivering
Een andere beroemde leerrede over meditatie is de Satipatthana Sutra (MN 10). Hierin geeft Gautama zijn leerlingen aanwijzingen voor de vier vormen van het cultiveren van aandacht, “de directe weg die leidt tot de zuivering van de wezens, tot het te boven komen van verdriet, het bereiken van de juiste levenshouding en de realisering van nirvana.”

De sutra is een beschrijving van een proces van geconcentreerde zelfanalyse waarbij een monnik er zich in alle opzichten van bewust wordt in welke factoren zijn lichaam en geest kunnen worden ontleed, totdat er geen notie van een permanent zelf meer overblijft.

Boeddhistische meditatie speelt een rol in het stapsgewijze proces van zuivering van de geest en zuivering van het gedrag. Het is altijd enigszins problematisch wanneer je over het boeddhisme probeert te generaliseren. Dat is niet zo vreemd, want uitspraken doen over ‘het’ boeddhisme is even moeilijk als iets betekenisvols te vertellen over ‘het’ christendom. Beide zijn containerbegrippen waarin een baaierd vol tradities van zeer verschillende snit schuilgaat.

Theravada
Toch houd ik van overzichtelijk, al was het alleen maar omdat je met een zekere mate van vereenvoudiging grote lijnen zichtbaar kunt maken. Mahayana boeddhisten, zeg ik wel eens, zijn theravada boeddhisten die het achtvoudig pad de weg van de bodhisattva noemen. Zo’n statement stelt je in staat een punt van overeenkomst naar voren te laten komen. In dit geval dat zuivering van geest en zuivering van gedrag tot de kern behoren van datgene waar boeddhisme over gaat. De verschillen zitten hem in de uitvoering.

Meditatie speelt een rol in het proces van zuivering van geest en zuivering van gedrag. Als je kijkt naar de manier waarop Gautama volgens de Canon mediteerde, dan zie je dat de nadruk ligt op het doorlopen van een aantal stadia om de geest tot rust te brengen, waarna vorm, perceptie, wil, gevoel en bewustzijn (de vijf skandha’s) systematisch aan analyse worden onderworpen.

Stopzetten
In zen gaat dit toch heel anders in zijn werk. Analytisch denken vloekt met de geest en de praktijk van de zenmeditatie. De Lankavatara Sutra, historisch gezien een belangrijk document in de ontwikkeling van zen, is één lange litanie tegen het analytische denken en het bedrog dat daarvan zou uitgaan.

Charles Luk heeft de meditatietechnieken van verschillende boeddhistische tradities op een rijtje gezet in zijn boek The Secrets of Chinese Meditation (1994). Zen, schrijft hij, kenmerkt zich als methode hierdoor, dat het het denken tegen het denken inzet.

Doel nummer één van zenmeditatie, aldus Luk, is het stopzetten van de stroom van iemands gedachten. Hoe? Bijvoorbeeld door te mediteren op een eenvoudige vraag zoals “Wat is dit?” In het Chinees heet deze techniek de ‘hua t’ou’.

Stephen Batchelor, de boeddhistische auteur, werd er tot radeloosheid door gedreven om met deze vraag uur na uur naar een houten paneel van een meditatiehal te staren, schrijft hij in zijn boek over zijn verblijf in een Koreaans zenklooster. Ook koans, de beroemde zenraadsels over het geluid van één klappende hand en de boeddhanatuur van een hond, kunnen binnen de zentraditie een middel zijn om het denken tegen het denken te richten.

Kortste route
De veronderstelling van zen is dat wanneer de mist optrekt, je oog in oog komt te staan met de heldere sterrenhemel en je je gewaarwordt van je oorspronkelijke gelaat. De door de eeuwen heen beproefde methode wordt aangezien voor de kortste route om zelf deelachtig te worden aan de openbaring die Gautama kende toen de Dharma zich aan hem ontvouwde. Wie ben ik om hier iets aan af te willen doen?

Het verschil tussen de ene en de andere meditatiemethode komt niet uit de lucht vallen, maar dateert al van ver vóór het begin van de zentraditie rond het jaar 500 van onze jaartelling in China. Sinds mensenheugenis hebben in de schoot van het boeddhisme altijd twee concurrerende meditatiemodellen naast elkaar geleefd, zo merkt Rupert Gethin op in zijn standaardwerk The Foundations of Buddhism (1998).

Leegte
In het ene doorloopt iemand die mediteert net zoals de Boeddha in de Canon vier ‘stadia’ (jhana’s) voordat hij in de fase komt waarin ontwikkeling van inzicht mogelijk wordt. In het andere model probeert degene die mediteert inzicht te ontwikkelen op basis van, in vergelijking met de eerste methode, slechts een minimum aan geestelijke kalmte. Zelf noem ik deze modellen meestal het basismodel en het plusmodel.

Gethin zegt dat je deze modellen zowel tegenkomt in de periode van het vroege boeddhisme als in het latere mahayanaboeddhisme. Hij wijst erop dat er wat betreft het denken over het pad geen fundamentele scheidslijn loopt tussen deze beide. Mahayana legt het accent op de leegte (sunyata), op de weg van de bodhisattva en op de eigen sutra’s. Maar wanneer mahayana-denkers hun positie moeten verklaren, ook op het gebied van meditatie, dan nemen ze altijd weer hun toevlucht tot de Canon en de andere teksten van het vroege boeddhisme.

Woudmonniken
Deze lijn kun je doortrekken tot in de moderne tijd. Als je kijkt naar Thich Nhat Hanh en zijn boek Het hart van Boeddha’s leer (1998), dan is dit precies wat hij doet. Thich Nhat Hanh staat als zenmonnik met dharmatransmissie in de Vietnamese tak van de Rinzai-school volop in de mahayanatraditie. Maar hij accepteert de voorstellingswereld van het vroege boeddhisme, met zijn skandha’s, nidana’s, brahmavihara’s en mentale formaties, als het richtinggevende kader voor zijn denken.

In de moderne tijd zul je echter met een lampje moeten zoeken wil je een meditatiecursus vinden die Gautama’s vier stadia in zijn lesmethode integreert. Dit komt, zegt Gethin, omdat deze stadia en het zich herinneren van vorige levens, bij de modernisering van het boeddhisme zijn uitgevlekt als te ‘mythische’ elementen.

Misschien dat je de oorspronkelijke methode nog vindt binnen de traditie van de Thaise woudmonniken. Deze proberen sinds de negentiende eeuw recht te doen aan de gestrengheid van de letter van de Canon.

In een eerder artikel heb ik beschreven dat Thanissaro Bhikkhu, een hedendaagse representant van deze traditie, blijkens een meditatiehandboek van zijn hand de methode propageert van bewuste analytische oefeningen nadat de geest stapsgewijs tot rust is gebracht.

Voedingsbodem
Thanissaro Bhikkhu neemt expliciet afstand van de tegenwoordige inzichtsmeditatie. Dit is in zijn ogen een verwaterde vorm van de ware methode, het plusmodel van Gautama. Op basis van minimale geestesrust ontwikkel je geen inzicht.

Grote stappen, snel thuis voor een publiek van lekenbeoefenaars van meditatie, is geen voedingsbodem voor het soort bevrijding dat Gautama ten deel viel. Impliciet lijkt dit mede een uithaal in de richting van andere vormen van meditatie die het basismodel hanteren, zoals Zen. Zo vat ik dit althans op.

En dan vergelijk ik alleen nog maar de oermethode van boeddhistische meditatie met zenmeditatie en inzichtsmeditatie. Wat leer je bij Sogyal Rinpoche en wat bij Thich Nhat Hanh? Wat precies is mindfulness? Wat is mettameditatie?

Vragen, vragen en nog eens vragen. Welkom in de wereld van de meditatiemengelmoes. Ja, er zijn, zoals we hebben gezien, verschillen tussen meditatiemethodes. Maar toen in de achttiende, negentiende en twintigste eeuw Azië en het Westen elkaar steeds meer gingen beïnvloeden, werd aan beide kanten eeuwenoude boeddhistische wijsheid vereenvoudigd en versmolten tot methodes die je goed kon overplanten naar nieuwe meditatiemarkten. Want daar hebben we het mede over: markten.

Jezusmantra’s
Het is het begin van veel verwarring. Zen, bijvoorbeeld, werd in de vorige eeuw van een specifieke methode soms gelijkgesteld aan meditatie zelf. Een meditatiecursus van welke soort dan ook kon zomaar een zencursus gaan heten.

Mijn eerste zencursus was in de eerste helft van de jaren tachtig in een benedictijns klooster in Noord Holland, met yoga-oefeningen, gebed en jezusmantra’s, paters en leken bij elkaar, onder leiding van een docent van het toenmalige spirituele centrum De Kosmos in Amsterdam.

Het is mede aan dit soort verwarring te wijten dat je sommigen zich nog steeds in het openbaar hoort afvragen: “Is zen wel boeddhistisch?” Ja, in grote kapitalen geschreven, al sprak de Chinese zenmeester Huineng (zevende eeuw na Chr.) een waar woord toen hij volgens de overlevering zei: “Ik begrijp niets van boeddhisme.” Zo zit zen dan ook wel weer in elkaar.

Warenonderzoek
Van bekenden die bij Sogyal Rinpoche in Frankrijk op retraite gaan, hoor ik wel dat ze in het kader van Dzogchen leren te visualiseren tijdens de meditatie. Charles Luk beschrijft in zijn boek een keur aan zulke technieken, bijvoorbeeld ook als onderdeel van het Reine Land-boeddhisme, dat me al geruime tijd bezighoudt.

Het is goed om aan wat vergelijkend warenonderzoek te doen om te weten in welk spectrum van mogelijke meditatiemethodes je je bevindt. Wat de ware methode is, is niet te zeggen. Het is belangrijk er een uit te kiezen die bij je past en daarbij te blijven. Al te veel shoppen leidt maar tot nodeloze verwarring.

Sinds zes jaar geleden met zen ook Gautama in de rebound definitief mijn pad heeft gekruist, kan ik me persoonlijk niet meer zo goed voorstellen hoe je aan mindfulness kunt doen met weglating van boeddhisme. Zonder te zijn ingebed in een context van zuivering van geest en zuivering van gedrag, wordt mindfulness naar mijn gevoel algauw een vorm van ‘wellness’, onderdeel van een trendy levensstijl.

Een rustpunt vinden in de stress van het leven kan zeker een nuttig doel zijn. Als therapievorm heeft mindfulness inmiddels bewezen gezondheidseffecten. Maar desondanks voel ik een spanningsveld wanneer je naar sommig seculier mindfulness aanbod kijkt. Mediteren in de ijle lucht, zonder duidelijke methode, zonder ethisch kompas, wat kan dat nu aan positiefs opleveren?

Rigoureus
Soms voel ik zelfs een spanningsveld wanneer mindfulness wel met boeddhisme wordt gecombineerd, zoals bij Thich Nhat Hanh. Fijn dat je de telefoon met aandacht opneemt en regelmatig pauzeert tijdens je werkzaamheden om je bewust te worden van je ademhaling. Maar gaat dit je bevrijding dichterbij brengen?

Daarmee is het volksboeddhisme van Thich Nhat Hanh niet afgeschreven, integendeel. Ik heb het alleen over bepaalde vormen van lekenmeditatie in de traditie van het interzijn die soms wel erg ‘light’ overkomen.

Er zit aan boeddhistische meditatie een rigoureus aspect dat het onderspit dreigt te delven in iedere vorm van lekenbeoefening. Denk aan wat zenmeester Sokun Tsushimoto in de zomer van dit jaar op de radio zei over Rients Ritskes (over wie we al geruime tijd niet meer hebben vernomen): “De zenweg ten volle gaan vereist minstens tien jaar koanstudie in de afzondering van een Japans klooster.”

Wij in het Westen lijken nogal eens veel, erg veel te verwachten van meditatie die historisch gezien bedoeld was voor een kleine minderheid van gespecialiseerde boeddhistische monniken. Is een verstandelijk begrip van interzijn in combinatie met de naar de wereld gerichte ethische impuls van Thich Nhat Hanh dan minder dan een weg vol ingewikkelde meditatieoefeningen? Je kunt in ieder geval niet stellen dat bevrijding uitsluitend en alleen door meditatie kan worden gerealiseerd. Er komt altijd meer bij kijken.

Sinds ik Shinran, de Japanse boeddhist uit de dertiende eeuw, op me heb laten inwerken, heb ik bovendien iedere verwachting van heil in deze wereld naar beneden bijgesteld. Hoe kan een mens zich in dit leven in vredesnaam losworstelen van de macht van zijn karma en gewoonte-energieën? De mogelijkheid van bevrijding bestaat, maar voor velen zijn de marges erg smal.

Dilemma’s
We doen wat we kunnen. Ieder stukje meditatie, ieder stukje compassie, is al een dienst die je aan de wereld betoont. ‘Small steps, but many of them’, zoals het Engels dat zo mooi zegt.

Er heeft nooit lang een vorm van boeddhisme bestaan die niet bij de tijdgeest paste. Ik ga blijmoedig voort op het pad van een vorm van zenmeditatie die zijn inspiratie ontleent aan een eeuwenoude traditie, maar in het volle bewustzijn van de dilemma’s van onze tijd. Ik vertrouw er maar op dat er voldoende van de wijsheid van het boeddhisme als zodanig is gesublimeerd in de traditie en dat je verder selectief en op proef bij anderen iets van je gading kunt halen om aan te vullen waar je eigen traditie tekortschiet.

Zen is zo heerlijk praktisch. Het is niet fundamenteel tegen denken en tegen syncretisme, zolang je je maar eerst voldoende hebt blootgesteld aan een methode waarin het denken de betrekkelijkheid van het denken aan het licht heeft gebracht.

Niemand heeft de waarheid in pacht en zeker zen niet, dat welbeschouwd ‘nergens’ over gaat. “Dood aan de Boeddha, dood aan je leraar,” zou de excentrieke Chinese zenmeester Linchi (negende eeuw na Chr.) hebben gezegd. Dat blijft een mooi uitgangspunt om je in bescherming te nemen tegen zelfoverschatting en tegen de vele legendes waarin ook zen zelf zich tot op de dag van vandaag tegen beter weten in blijft hullen.

Jules Prast