De rol van spirituele vrienden op het vipassana-pad

1. Eens verbleef de Verhevene onder de Sakya’s, in een marktstadje genaamd Nagaraka.
2. Toen dan begaf de eerwaarde Ananda zich naar de Verhevene. Bij hem gekomen groette hij hem eerbiedig en zette zich ter zijde neer. Ter zijde gezeten sprak de eerwaarde Ananda de volgende woorden tot hem: ‘Dit is de helft van het heilig leven, Heer, namelijk het hebben van goede vrienden, het hebben van goede metgezellen, het hebben van goede vertrouwelingen.’
3. ‘Zeg dat niet, Ananda, zeg dat niet! Het is het hele heilige leven, namelijk het hebben van goede vrienden, het hebben van goede metgezellen, het hebben van goede vertrouwelingen.’

(Samyutta-Nikaya; 45.2)

Welke rol vervullen spirituele vrienden op ons vipassana-pad en hoe hebben we dat georganiseerd? Deze vragen kwamen bij mij op naar aanleiding van een idee om een retraite zonder leraren te organiseren.

Kalyana mittata

In de oosterse Theravada-traditie van het boeddhisme, meer specifiek de traditie die zich baseert op de Pali-canon, wordt gesproken over ‘kalyana mitta’. Kalyana mittata betekent zoiets als spirituele vrienden, wijze vrienden, deugdzame vrienden, bevrijde vrienden, verlichte vrienden. Wie zijn dan die spirituele vrienden:

1. Monniken en nonnen

In landen waar het Theravadaboeddhisme actief beleden wordt, ondersteunen monniken en nonnen als spirituele vrienden de lekengemeenschap. Die spirituele ondersteuning is er door het aanvaarden van offerandes, het chanten van boeddhistische teksten, het geven van een luisterend oor en het geven van spirituele adviezen. Het is een beetje zoals katholieke priesters en kloosterlingen hier hun werk doen. Vanuit het perspectief van vipassana-meditatie is het verder goed om te beseffen dat slechts 5% van alle kloosterlingen mediteert. Het begrip ‘sangha’ verwijst in de Theravada-landen direct naar de monniken en nonnen als geheel.

2. De meditatieleraar

Binnen de vipassana-beweging hier in het Westen zijn er wel monniken en nonnen actief, maar veruit de meeste vipassana-leraren zijn leek en anders dan in het Oosten voor een groot deel vrouw. Er is veel meer sprake van een ‘leken-sangha’ met nadruk op meditatie. De vipassana-meditatietraditie hier in het Westen wordt daardoor gekleurd en door de verticale invulling van de spirituele vriendschap, de leraar – leerling relatie.

Parallel aan deze ontwikkeling zie je in het Westen dat boeddhistische tradities niet één op één overgenomen worden. Tibetaanse en zen-tradities worden nog het meest één op één overgenomen. De vipassana-beweging in het Westen is weliswaar voortgekomen uit de Theravada-traditie, maar bestaat uit invloeden vanuit alle boeddhistische tradities. De meeste vipassana-beoefenaren staan open voor een grote diversiteit aan spirituele bronnen. Meditatie wordt vermengd met yoga, tai chi, massage, hardlopen, enzovoort. Mediterenden bezoeken leraren uit alle tradities. De Dalai Lama mag dan niet de paus zijn van alle boeddhisten, hij heeft wel veel invloed op vipassana-beoefenaren. Wie heeft er niet een of meer boeken van hem in de kast staan? Hetzelfde geldt voor andere leraren uit de Tibetaanse en de zen-traditie. Daardoor wordt er heel gemakkelijk over filosofische en soms fundamentele verschillen tussen boeddhistische tradities heen gestapt. Zo worden de begrippen ‘Boeddha-natuur’ afkomstig uit de zen-traditie en ‘boddhisattva-gelofte’ afkomstig uit de Tibetaanse traditie gebruikt door vipassana-leraren.

Deze diversiteit aan invloeden kan weldadig werken, mits het de verdieping niet in de weg zit. Er is echter een aspect dat heel nadrukkelijk post heeft gevat in het samenkomen van de boeddhistische tradities in het Westen: de goeroe. Iemand bewust of onbewust als een goeroe zien, versterkt nog meer de leraar-leerling verhouding. Een goeroe wordt al snel als ‘heilige’ gezien, met alle consequenties van dien. Door deze preoccupatie met de leraar verliezen we soms ons kritisch vermogen, ons stilstaan bij onze eigen ervaring, maar ook het contact met onze andere vrienden op het pad kan behoorlijk verstoord worden. De vipassana-leraar Sayadaw U Pandita weet het mooi te verwoorden : “A teacher’s personality can be like honey but unless it’s free and not sticky the fly will die. So the method of freedom should exceed attraction to personalities.”

Het is een echte uitdaging voor een leraar om de verticale manier van interpreteren van spirituele vriendschap om te buigen naar een horizontale. Om het maar eens anders te formuleren: als de koning niet toestaat dat anderen ook koning worden, blijft een onevenwichtige machtsverhouding intact. De uitdaging en het doel binnen de vipassana-gemeenschap: de leraar en de leerling die elkaar zien als metgezellen op het pad, met alle openheid en kwetsbaarheid die daarbij komt kijken. Metta, karuna, mudita en upekkha avant la lettre.

3. Vrijheid, gelijkheid en broederschap

Er zijn ontwikkelingen waarbij er meer nadruk komt te liggen op horizontale spirituele vriendschap. De Utrechtse sangha, die in deze Simsara genoemd wordt, is daar een mooi voorbeeld van. Bij toerbeurt begeleidt een van de deelnemers van de groep de meditatie-avonden. Deze manier van werken kan een geweldige aanvulling zijn op het verticale leraar(goeroe)-leerling model. In bepaalde meditatie-retraites wordt er naast Dhamma-talks ruimte ingelast om met elkaar de ervaringen te delen in kleine groepjes. Insight Dialogue is ook een fraaie manier om elkaar te ondersteunen. En er zijn zit-groepen die geen leraar/vaste begeleider hebben, maar wel elkaar ondersteunen door samen te mediteren en uit te wisselen. In de VS heeft de vipassana-gemeenschap wat handvatten ontwikkeld om zo’n groep van spirituele vrienden op te zetten, de zogenaamde kalyana mitta groups. Informatie kun je onder andere vinden bij Spirit Rock (Spirit Rock Meditation Center Kalyana Mitta – Spirit Rock – An Insight Meditation Center)

Spirituele vriendschap in balans

Voor de balans tussen verticale en horizontale kalyana mitta zou het goed zijn om vanuit de vipassana-gemeenschap (Simsara) met enige regelmaat een kalyana mitta-retraite te organiseren, een retraite zonder leraar, met spirituele vrienden, waarbij een ieder in gelijke mate verantwoordelijk is voor het elkaar ondersteunen in de retraite. Voor het slagen van zo’n retraite is het wel handig als iemand de organisatie op zich neemt en het lijkt me noodzakelijk dat de deelnemers een behoorlijke basis gelegd hebben in de vipassana-meditatie.