Dialectiek kan betekenen: een stap opzij zetten. Dialectiek duidt een geschiedenis aan, geprobeerd in woorden te vatten. Kritisch, zelfkritisch, duidend wat dat nog niet was en altijd kijkend naar de geschiedenis van de natuur en de mens.
Het gaat het om de ontwikkeling. Volgens de dialectische denkwijze staat niets stil. De lezer kan zich het schema van verandering herinneren: these, antithese en synthese. Hierbij hoort een revolutionaire aandacht voor de antithese, de factoren die de veranderingen afdwingen.
De dialectiek veronderstelt een verhouding van een uitgangspunt (1), een opkomende tegengestelde reactie (2) en een synthese (3), een nieuwe situatie. Maar er zijn meer vooronderstellingen. Bijvoorbeeld zie je bij filosofen als Karl Marx en Friedrich Engels, die zich in hun denken voor een deel oriënteren op de filosoof Georg Hegel, dat er ook de diepgewortelde vooronderstelling bestaat dat alle dingen, feiten, situaties (etc.) de neiging hebben te willen blijven voortbestaan en zelfs zich uit te breiden. Die gedachte kan bijvoorbeeld voortvloeien uit de ideeën van voorgangers als Aristoteles of Benedictus de Spinoza. Maar dan wel op een specifieke manier. Voortbestaan kan een dwingend perspectief voor de toekomst zijn, dat juist om die situatie vast te leggen koerst op een aangepast voortbestaan. Denk hierbij ook aan de evolutietheorie, die juist verandering koppelt aan een verschil, zoals de koppeling van voortbestaan aan strijd.
De geschiedenis, de feitelijke en de kennis erover, gaat van dergelijke principes uit. Soms past dat mooi, en leidt het model tot een inzicht dat praktisch toepasbaar is, terwijl een andere keer zo’n model eerder lijkt te leiden tot onzin of oppervlakkigheid.
Het is zinvol regelmatig te kijken of dergelijke modellen kunnen leiden tot meer of dieper inzicht. En daarbij of vervolgens kan weer worden getoetst of de uitkomsten kloppen, bijvoorbeeld als hypothese om verder weer op te kunnen bouwen. ‘De geschiedenis gaat door’, hoor je soms zeggen. Ja dat is één, maar de vorm waarin – bv. vreedzaam of juist niet – is twee. Als derde volgt de zelftoetsing. Blijf je (ik) kritisch genoeg, en wat zeggen de feiten verder?
Een voordeel van het dialectisch model is dat het helpt breed te kijken. Van de maatschappij of bijvoorbeeld de economie kunnen veel aspecten in hun ontwikkeling worden benoemd en kan hun werking worden ingecalculeerd. Bijvoorbeeld kan in de politiek breed leren kijken nieuwe inzichten opleveren, voor de korte en langere termijn, rekening houdend met de maatschappelijke gelaagdheid.
Dialectiek betekent dan ‘even een stap opzij kijken.’ Bijvoorbeeld als non-conformistisch en vooruitstrevend denken. Kijk wat je voorstelt, kijk naar de logica van de in de strijd te verwachte tegenkrachten en kijk naar het te verwachten resultaat, als synthese.
Vijf willekeurige voorbeelden: Hier slechts als trits en tendens aangeduid, niet uitgewerkt:
1 – Oorlog in Oekraïne – winnaar-verliezer – nieuwe dominante politieke machten.
2 – Oorlog in Oekraïne – reflectie – de VN moeten de politieke orde opnieuw definiëren.
3 – Opwarming aarde – machtsdenken – bittere nieuwe machtsstrijd op veel niveaus.
4 – Overmatige visserij – reacties milieubeweging – nieuwe internationale wetgeving.
5 – Overmatige visserij – gedragsverandering van vissen – verscherping geopolitieke strijd.
De hier gegeven voorbeelden geven een sterk vereenvoudigde aanduiding van enkele grote maatschappelijke risico’s. Het element van vraag reactie-conclusie is sterk aanwezig en kan verder worden ontwikkeld. Steeds opnieuw. Elke stap kan een betekenisvolle volgende stand van zaken (feiten) oproepen, een instemmende of afwijzende. Duidelijk wordt bovendien zichtbaar dat op het niveau van de theorieën de vragen en antwoorden speculatieve elementen kunnen bevatten. Door verdere, scherpe analyse en openbaar debat kunnen die beter zichtbaar worden gemaakt, leidend tot een sterkere bewustwording over de voorliggende kwesties.
Schrijven over Dialectische negatie kan eigenlijk niet goed in zo’n kort bestek. Slechts kort en samenvattend benoemen kan een risico vormen. Hopelijk kan dit toch bijdragen aan de nodige grondige politieke analyse, dus op dit niveau van denken. Meer inzicht nastreven over wat het negatieve aspect van de ontwikkeling positief bijdraagt. Als denken en als vermoedelijke uitkomst, of een deel daarvan.
Concreet kwam ik op dit onderwerp bij het aanzien van het klimaat in het algemeen en in het bijzonder van de Zuidelijke IJszee. Wat bewerkstelligt de kennis die momenteel hierover aanwezig is? Is die kennis alleen een hulpmiddel of zijn er verderstrekkende impulsen aan te ontlenen? Kennis, terwijl je in de politiek daarover geen of te weinig consequenties ziet. De Nederlander als Universele Badgast zal echter zijn vloedgolf nog tegenkomen, dat weet je wanneer je de feiten van de opwarming en de vele consequenties op een rij zet. Maar misschien kan enig pedagogisch werk hierin nog zinnig werk doen. Nodig vanwege de grote natuurlijke, maatschappelijke en politieke consequenties. Maar zonder actie naast de reflectie zal dat niet gaan. En al helemaal niet zonder mondiale vreedzame samenwerking op tal van niveaus.
Kennis is een proces, dynamisch of je wilt of niet. Bijvoorbeeld je er bewust van worden dat je soms een grote stap opzij moet doen. Leren luisteren en kijken vóór de actie en tegelijk weten dat kennis invloedrijk is, maar nooit als ‘het enige’ bestaat. Het betreft geen godheid, het is beklijfde maatschappelijke actie. De stap opzij kan een belangrijke fase zijn in de realistische aanpak van de politiek, op klein niveau en wereldwijd. Het is geen einde oefening, want de negatie is altijd een aanwezig activerend element. Aanwezig, vormgevend en herhalend. Tegensprekend en meegaand. Kritisch en productief. In de natuur en in de maatschappij. In fasen van strijd en van vrede. Soms met weliswaar beperkte maar toch werkelijke invloed op de actuele en toekomstige historische veranderingen.
Over dialectisch denken en handelen schreef Jasper Schaaf in 2005 het boek:
Jasper Schaaf, Dialectiek en praktijk, De creatieve tegenspraak, Een inleiding in dialectisch denken, Uitgeverij Damon Budel.
Dit boek kan op internet besteld worden bij Uitgeverij Damon, Eindhoven.
