Kortgeleden verscheen het boek Eigen welzijn eerst van de schrijfster en juriste Roxane van Iperen dat nogal wat opzien baarde. Hierin probeert zij te analyseren en te begrijpen hoe extremistisch gedachtegoed bij een deel van de middenklasse heeft kunnen aanslaan. Deze middenklasse staat als geheel onder grote druk. Dit artikel schetst een beeld van haar boek.
Als een soort vergrootglas laat wellness-rechts de manier zien waarop de middenklasse onder druk staat omdat ze voor ‘haar eigen welzijn, geslotener, conservatiever en meer op zichzelf gericht wordt en in sommige gevallen bereid is razendsnel extremistisch gedachtegoed te omarmen.’ Het gaat de auteur er niet om wellness-rechts te stereotyperen als ‘havermelkdrinkende yogamoeders, die zichzelf en hun kinderen niet laten vaccineren en stemmen op extreemrechtse populisten.’
In het hoofdstuk Nativisme schrijft Van Iperen dat sinds de stormachtige opkomst van Fortuyn in 2001 en sinds 2006 de constante aanwezigheid van Wilders’ PVV in de Kamer en de vluchtelingencrisis van 2015, kopstukken van de VVD en het CDA steeds verder zijn opgeschoven naar de standpunten van radicaal-rechtse partijen. Dit verschijnsel kwam in heel Europa voor.
Burgers uit de middenklasse raakten door de jaren heen gewend aan uitspraken en voorstellen die ‘nativistisch’ genoemd kunnen worden. Dit nativisme is een belangrijke pijler onder radicaal-rechts en is het ‘politieke idee dat mensen uit de eigen natie meer recht van spreken hebben en het verdienen om beter beschermd te worden, zeker als die eigen natie of gemeenschap in toenemende mate door externe factoren wordt bedreigd. Simpel gezegd: het geloof in een eersterangs- en tweederangs burgerschap’, bladzijde 24. Dit nativisme staat haaks op het liberalisme dat uitgaat van een gelijkwaardig mensbeeld, en de vrijheid en kansgelijkheid van alle burgers wil waarborgen.
Dit wij-zij denken werd genormaliseerd en gevoed door een niet-aflatende stroom interviews, filmpjes, proefballonnen en doempreken, aldus de auteur. Als voorbeeld noemt zij uitspraken van Minister van Buitenlandse Zaken Stef Blok in 2018 over de multiculturele samenleving. Van Iperen vat samen: ‘De rode loper voor nativistisch denken werd uitgerold door antimigratieretoriek, maar heeft de weg vrijgemaakt voor de manier waarop we inmiddels over alle kwetsbare groepen denken.’ Middenpartijen bezigen volgens haar nu standpunten die ooit omstreden waren en dit ging sluipend. Zie ook het artikel uit het Advocatenblad.
In het hoofdstuk De angst om te vallen licht de auteur de achtergrond toe van de Amerikaanse uitdrukking fear of falling, die ook in ons land ingeburgerd raakte als de angst om van een kwartje een dubbeltje te moeten worden. Zij citeert uit de toespraken van de voormalige minister van financiën Wopke Hoekstra (CDA) en de voormalige minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge (CDA) in augustus en september 2019. Hun boodschap was volgens haar duidelijk, namelijk dat voor de middenklasse het tijd is voor ‘zelfzorg’. Zij schrijft: ‘Met een dagelijks leven dat steeds onzekerder en een toekomstbeeld dat onvoorspelbaar was, kwamen niet alleen werk, opleiding en status onder druk te staan, maar ook de liberale waarden waardoor veel mensen uit het middensegment werd gedreven.’ ‘Een terugval, kortom van echte liberale waarden’, bladzijde 47.
De schrijfster verwijst naar de WRR-verkenning De val van de middenklasse? De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid schrijft in het persbericht van juli 2017: ‘Er is in Nederland geen sprake van een ‘val’ of ‘uitholling’ van de middenklasse. Er is echter een kwetsbaar middensegment dat wél te maken heeft met sociale daling.’ De middengroepen slagen erin om hun positie te handhaven, zij het met meer moeite. De verkenning toont de veranderingen in ‘het middensegment van de Nederlandse samenleving sinds de jaren 1970.’ ‘Aan het vooruitgangsoptimisme van middengroepen is een einde gekomen. Zij moeten zich extra inspannen om hun positie te handhaven en sociale daling te voorkomen en harder werken in meer onzekere omstandigheden,’ is een van de hoofdbevindingen.
Dit kwetsbare middensegment bestaat vooral uit mbo’ers met een routinematige, administratieve baan of een verzorgend of dienstverlenend beroep, die een grotere kans hebben op baanverlies of een laag inkomen. Ook zijn mbo’ers, als het gaat om opvattingen over de politiek en maatschappelijke kwesties meer op lager opgeleiden gaan lijken. Hierbij gaat het bovendien om gevoelens van onbehagen en geen greep meer te hebben op de toekomst, signaleert de WRR bovendien. ‘Zij zijn zeer kritisch over immigratie en open grenzen, en hebben een gering vertrouwen in de EU en de Tweede Kamer.’
QAnon en wellness
Tijdens Trumps presidentschap steeg in de VS de hoeveelheid met QAnon-verbonden complottheorieën, afbeeldingen en leuzen op de normale, ‘bovengrondse’ sociale media explosief. Dit extremistische gedachtengoed werd hierdoor snel bekend onder vaak nietsvermoedende en apolitieke burgers, aldus de auteur in het hoofdstuk
Wellness-rechts.
Het coronavirus en de wereldwijde lockdowns werkten als een vliegwiel voor de verbinding tussen QAnon en ‘vrouwen uit de spirituele hoek, die niet of nauwelijks macht bezaten in de politiek of op een traditionele werkvloer, maar die online een enorm bereik hadden.’ Hun virtuele wereld op succesvolle Instagram-accounts of YouTube kanalen draait om zaken als alternatieve geneeswijzen, fitness, het moederschap en vrouw-zijn, meditatie, mindfulness, yoga en spiritualiteit. Van Iperen schrijft op bladzijde 91: ‘In dat online-universum hadden deze vrouwen zowel een platform als een grote verwevenheid, en dus een wereldwijd bereik binnen een muisklik.’
Vanaf medio 2020 nam de onlinezoekactiviteit over het virus ook onder deze vrouwen toe. De verbinding van deze vrouwen met QAnon-aanhangers ontstond toen deze aanhangers massaal de hashtag #SaveOurChildren gingen gebruiken. Veel moeders en vrouwen haakten aan bij de alternatieve realiteit van sensationele filmpjes, pseudowetenschappelijke artikelen en angstaanjagende videoboodschappen. ‘Het duurde dan ook niet lang tot de keiharde, van agressie doordrenkte QAnon-terminologie in verzachte vorm terugkwam in de wellness-wereld. Op de sociale media van populaire vrouwelijke influencers werd het gedachtegoed verweven met hun gebruikelijke content – eerst in Amerika, vervolgens ook in andere landen, waaronder Nederland.’
Nederland
De extremistische opvattingen verspreidden zich ook razendsnel uit naar ons land en in ons land, waar online al veel langer ‘een gemeenschap (bestond) van hippe, invloedrijke vrouwen; influencers die populaire content plaatsten over allerlei vormen van zelfzorg, liefde voor de natuur en moederschap.’ Van Iperen noemt het een geoliede marketingmachine met persoonlijke levens als merk, waarbij herkenbare problemen van vrouwen en moeders het vertrekpunt zijn, bladzijde 97. Al voor de gedeeltelijke radicalisering leunde de wellnessgemeenschap overigens al op onwetenschappelijke claims en was ze een verdienmodel waar velen status en een goed belegde boterham mee verdienden, bladzijde 120.
Tijdens de coronapandemie begonnen deze Nederlandse vrouwen in discussies hun ongerustheid te uiten over het virus en de mogelijke gevolgen voor hun kinderen. Velen van hen verzetten zich tegen het test- en vaccinatiebeleid van de overheid, omdat dit een inbreuk zou zijn op de persoonlijke levenssfeer en de lichamelijke integriteit. ‘De overlap met de gemeenschap van alternatieve genezers en virusontkenners was snel gemaakt’, bladzijde 97.
Deze vrouwen vonden in de aanloop van de verkiezingen van 2021 gehoor bij het FvD, maar vooral zagen zij heil bij Wybren van Haga. Hij was destijds de nummer twee van het FvD en afkomstig uit de VVD en profileerde zich in de Tweede Kamer met felle kritiek op het coronabeleid. Hierbij verspreidde hij ‘bewezen onzin over het virus, pseudowetenschap over vermeende bijwerkingen en sterfgevallen na vaccinatie, en verwees zelfs naar antisemitische bronnen’, bladzijde 98. Het deed er niet zoveel toe bij de nieuwe aanhang. Volgens de auteur ging het eigen belang ging even voor en wellness-rechts werd geboren, dat steeds zichtbaarder werd bij protesten en manifestaties tegen de coronamaatregelen. Online ontstond ‘een grote verwevenheid tussen hardcore virusontkenners, bekende complotdenkers, openlijke FvD-aanhangers en vrouwelijke influencers.’
‘Mommy bloggers’
Vlak voor de verkiezingen van 2021 werd de stichting Moederhart opgericht, dat zich presenteerde als een belangenorganisatie van moeders die openlijk hun zorgen deelden over de gevolgen van de coronamaatregelen op het welzijn van hun kinderen. Onder de initiële groep oprichters en sympathisanten bevonden zich onder andere vrouwelijke BN’ers, waaronder een aantal openlijke FvD-sympathisant en ook in interviews spraken de oprichtsters hun steun voor de partij uit. Zo vlak voor de verkiezingen was deze steunbetuiging voor sommigen geen bezwaar om Moederhart te ondersteunen, anderen namen er publiekelijk afstand van. Van Iperen noemt Moederhart een duidelijk markeerpunt voor het ‘witwassen’ van extremistisch gedachtengoed. Volgens de auteur was de rode draad bij al deze ontwikkelingen hetzelfde: ‘Ik ben geen racist of antiliberaal: ik sta slechts op voor mijn eigen vrijheid, en dat van mijn kinderen.’
Kelli van der Waals schrijft in haar column in Trouw: ‘Het Moederhart is gekaapt door vaccinsceptici, coronacritici en complotdenkers, die het inzetten als argument en om hun boodschap in te verpakken. ‘Doe het voor de kinderen’, is de frase waarmee QAnon-moeders hun denkbeelden aan de man brengen (ze geloven dat de Deep State een pedofielennetwerk faciliteert). Het was onder de volgers van mommy bloggers dat het anti-vaccinatiesentiment zich zo wijd kon verspreiden. Zo zitten ouderlijke zorgen, samen met andere maatregelenscepsis, opeens opgesloten in het ‘viruswaarheid’-domein. Zonde, want wie zich niet als antivaxxer of complotdenker identificeert, voelt daardoor ongemak om kritisch te zijn.’
Wellness-rechts is een relatief klein onderdeel van het electoraat. Met het verdwijnen van de coronamaatregelen zal een aantal van hen met hun politieke betrokkenheid stoppen en sommigen deden dit al met veel online bombarie.
Fundament
Het is in het midden dat het bestrijden van extremen begint, schrijft Roxane van Iperen op bladzijde 143. ‘Dit in het besef dat het eigen belang is gediend door langetermijnplannen, goede voorzieningen voor iedereen en investeringen die sociale stijging mogelijk maken, voor iedere burger.’ Zij haalt vervolgens de Commissie Rechtstatelijkheid aan: ‘Wie ter bescherming van onze democratische rechtsstaat bereid is om de rechtsstaat zelf te ondermijnen, bijvoorbeeld door bepaalde groepen burgers voortaan als tweederangs te behandelen of uit te sluiten van rechten, vormt zelf een bedreiging voor de vrijheden die het fundament van onze samenleving vormen.’
Reacties
Erik Ouwerkerk van Café Weltschmerz is niet blij met het boek. In zijn artikel Het gevaar van Wellness-rechts: waarom Roxane van Iperen spoken ziet schrijft hij: ‘Van Yoga naar anti-overheid. Van liberaal naar gevaarlijk conservatief. Het lukte Roxane van Iperen een onwaarschijnlijk web te weven van Wellness-rechts, in haar ogen een groep vrouwen die de democratie ondermijnt. Een knap staaltje hersengymnastiek maar heeft ze een punt? Nee. Ze draagt wel bij aan meer hokjesdenken (noem het identiteitspolitiek) en polarisatie.’
Hij citeert een andere criticus die haar ervan beticht de wereld te beschouwen via een filter van ‘een vijandsbeeld’. Vervolgens haalt hij NRC-columniste Rosanne Herzberger aan: ‘De behoorlijk vergezochte link tussen anti-coronamaatregelen en racisme, xenofobie en Jodenhaat heeft zich met dit boek weer wat verder ingegraven in het collectieve denken. Dat maakt het straks nog moeilijker om met elkaar in gesprek te gaan.’
Dilara Bilgiç van de Correspondent kiest in haar artikel Dit boek leerde me vooral niet te oordelen over ‘yogawappies’ een andere insteek dan Ouwerkerk. Van Iperen kijkt verder dan ‘de grijsgedraaide plaat van vooroordelen (wappie, tokkie – je kent het wel). Ze erkent dat – los van bepaald absurd gedrag en gevaarlijke claims – de zorgen van wellness-rechts best reëel en bovendien goed te begrijpen zijn. Dit hoeft niet te betekenen dat je dan ook alles wat die groep zegt en doet goedpraat, maar het betekent wél dat je probeert te achterhalen wat er achter die uitspraken schuilgaat. Dan pas kun je de voedingsbodem voor die angst aanpakken.’
Het Volkskrantartikel van 27 november 2022 Forum-congres trekt ‘spiritueler’ publiek: ‘Thierry Baudet is een waarzegger’ meldt dat de aanhang van Forum weliswaar niet is afgenomen, maar wel veranderd. Tijdens dit congres viel op dat de spirituelen het geleidelijk overnemen van de zakenjongens en studenten.
Bronnen
