‘In de marge van de boerenprotesten in Nederland doen verschillende nepberichten de ronde. Zo zouden boze boeren een oorlogstank inzetten bij blokkades en moet een geschminkte schotwonde bewijs leveren van het buitensporig politiegeweld. Allebei niet waar,’ schreef VRT Nieuws op 7 juli 2022. Ze zijn een vorm van desinformatie, bedoeld om bijvoorbeeld geld uit leugens te slaan, of om groepen mensen tegen elkaar op te zetten. Geen juist spreken (Pali: samma vacca) dus. Dit artikel gaat over delen van het boek Nepnieuws van de historicus Han van de Horst en van het boek van de journalist Maarten Reijnders’ Complotdenkers.
Van der Horst schrijft op bladzijde 81 en 82 van hoofdstuk 4 De vervalsers, de verdraaiers, de vervolgers van zijn historisch overzicht: ‘De heksenwaan is in Europa weggeëbd maar de bijbehorende mechanismes steken nog steeds de kop op. Aan de basis ligt nepnieuws. Ook politieke zuiveringen in dictatuurstaten hebben veel weg van de heksenjachten in de zestiende eeuw. In de middeleeuwen zijn de mechanismes die heden ten dage worden ingezet, al aanwezig: de leugen, de verdraaiing, de gruwelpropaganda, het opzwepen van de menigte tot collectieve verontwaardiging, de verre vijand die het kwaad vertegenwoordigt, de moderne equivalenten voor de antichrist met hun ronselpraktijken en hun radicaliseringstechnieken.’
Straatschender
Hoofdstuk 9 Schrappen en toevoegen in de geschiedenis behandelt onder andere het geval Horst Wessel, een gesjeesde student en de leider van een extreem gewelddadige SA-knokploeg. Van der Horst schrijft: ‘Begin 1930 kreeg hij ruzie met zijn hospita over de huur van de kamer die hij deelde met een vriendin, een ex-prostituee. Om haar argumenten kracht bij te zetten vroeg de hospita om steun van kennissen, die lid waren van de communistische partij.’ Wessel raakte zwaargewond door een kogel en liep in het ziekenhuis een bloedvergiftiging op. Een maand na de aanval overleed hij.
Goebbels kende hem van knokpartijen en wist dat hij gedichten schreef. Voor de SA-muziekkorpsen had hij een mars geschreven, beginnend met ‘Die Fahnen hoch.’ Hij besloot Wessel uit te roepen tot de martelaar van de beweging, die gestorven was voor het Duitse volk en zijn begrafenis werd een grootse manifestatie. Zijn mars werd omgedoopt tot het Horst Wessellied en na de machtsovername toegevoegd aan het officiële Duitse volkslied. ‘Zo was een straatschender tegelijkertijd een nationale held geworden én een seculiere heilige, een voorbeeld ter navolging van de jeugd.’ De Berlijnse politie onderzocht de dood van Wessel en een communist belandde voor zes jaar in de gevangenis voor doodslag. Na de machtsovername werden hij en twee andere communisten, van joods afkomst, vermoord door SA-leden.
De communisten konden er ook wat van, aldus de historicus. In hun kranten grepen zij het voormalige beroep van Wessels vriendin aan om hem te besmeuren. Het was een gevecht om háár geweest door twee pooiers. De nazi’s hadden een souteneur tot hun grote voorbeeld uitgeroepen. ‘Ook dit verhaal was bezijden de waarheid en bleef net zo goed heel lang in het collectief geheugen plakken.’
Intellectueel
Op bladzijde 190 van hetzelfde hoofdstuk schrijft de auteur over Lev Trotski, die zich volgens hem het imago wist aan te meten ‘van een beschaafde en belezen intellectueel die het had moeten afleggen tegen de barbaarse Stalin.’ De reden dat Stalin zijn grote tegenstander Trotski verbande had te maken met een hoogoplopend ideologisch verschil van mening. Volgens Stalin was het nu al mogelijk in één land het socialisme in te voeren. Zijn tegenstrever meende dat dit pas mogelijk was als eerst overal ter wereld de bourgeoisie was verslagen.
‘Wat het over lijken gaan betreft, gaven de beide leiders elkaar weinig toe.’ Trotski richtte een bloedbad aan onder de matrozen van Kronstadt in 1921, die zich verzetten tegen Lenins dictatuur. Ook gaf hij het bevel tot massamoorden onder Oekraïense boeren, die volgens hem de anarchistische guerrillaleider en volksheld Nestor Machno steunden. Zijn eigen verbanning bracht Trotski achter de schrijftafel door waar hij pamfletten schreef om Stalin zwart te maken, maar ‘ook een hoogst gekleurde geschiedenis van de Russische Revolutie.’
Stalin liet zijn vijanden uit de geschiedenis van de Sovjet-Unie letterlijk wegpoetsen, bijvoorbeeld door het retoucheren van foto’s. Dit wegpoetsen gold ook voor hun daden die aan anderen werden toegeschreven of als criminele acties werden weggezet. Stalins concurrenten werden niet meer verbannen, maar verdwenen onder andere in de Moskouse Loebjanka-gevangenis, waar ze werden gemarteld en gedwongen zelfbeschuldigingen te schrijven. Tijdens showprocessen ‘vroegen zij om de hoogste straf voor zichzelf, die dan ook onveranderlijk werd opgelegd en uitgevoerd.’
Elites
‘Pim Fortuyn was de eerste volksleider die de gevestigde media gebrek aan waarachtigheid verweet. Zij schetsten de werkelijkheid niet zoals zij was, maar zoals de heersende elites die wilden zien.’ Fortuyn was niet de enige die beweerde dat bijvoorbeeld journalisten en tv-persoonlijkheden een links vooroordeel hadden en de stem van het volk wegmoffelden. Overal in Europa en de Verenigde Staten kwamen leiders op die de media en de elites ervan langs gaven. De elites werkten al dan niet bewust mee aan ‘Eurabia’, een geïslamiseerd continent waarin de sharia een einde zou maken aan alle vrijheid. Op de Gezonde Roker maakte Theo van Gogh zich tot tolk van deze opvattingen.’
Tot het einde van de 20ste eeuw hadden gewone burgers alleen hun ongenoegen kunnen uiten aan de stamtafel of op familiefeesten. Nu konden ze dit anoniem doen op websites, in hun eigen blog, of via Twitter en Facebook.
Fake news en nepnieuws werden door met name Donald Trump dagelijks taalgebruik. In zijn verkiezingscampagne schilderde hij zichzelf af als slachtoffer van desinformatie die de media over hem zouden hebben verspreid. Nepnieuws gaat nu echter allang niet meer alleen over de mediaberichtgeving, die niet in je straatje past. Ook gaat het over regelrechte onwaarheden die de ronde doen op internet en broodje-aapverhalen die de ronde doen in het geruchtencircuit. ‘De laatste jaren zijn tal van professionele centrales en individuen ontmaskerd die zich al dan niet tegen betaling wijdden aan het in omloop brengen van valse berichtgeving.’ De beschuldigende vinger wijst vaak naar Rusland, dat een slechte naam heeft op het gebied van het controleren en vervalsen van informatie. ‘Nu de verhoudingen tussen Rusland en de westerse mogendheden verslechteren, lijkt het dat de oude stiel met nieuwe middelen opnieuw wordt opgevat,’ aldus de historicus Van der Horst. Een nieuw middel is het internet dat met succes de korte golf van de radio vervangt.
Censuur
Burgers sloten zich met gelijkgezinden aaneen in een netwerk. ‘Zo viel de samenleving uiteen in groepen die elkaar haatten en wantrouwden. Zij zwelgden in het nepnieuws dat hun eigen persoonlijke gelijk bevestigde. Zij waren de dupe van hun eigen ongemotiveerde haat en goedgelovigheid tegelijk,’ aldus de historicus.
De vraag die gesteld wordt, is of de sociale media zelf verantwoordelijkheid moest nemen, zoals zij dit doen bij racistische propaganda, haatzaaierij tegen bevolkingsgroepen en porno. Of zou de overheid dit moeten doen? ‘Onmiddellijk viel het omineuze woord ‘censuur’. Op het internet kon men lezen dat de elite weer een nieuw middel had gevonden om de waarheid voor het volk verborgen te houden.’
De burger staat er alleen voor, zelf moet hij bepalen wat geloofwaardig is of niet, aldus de auteur. ‘Hoe te voorkomen dat je slachtoffer wordt van bedriegers, rattenvangers en psychological warriors ? Daarvoor is het allereerst nodig om zélf nepnieuws te kunnen maken,’ schrijft Han van der Horst op bladzijde 266.
Hoe je dit doet beschrijft hij in hoofdstuk 13 Thuis nepnieuws maken. In dit hoofdstuk geeft hij basisregels met een toelichting. Die regels zijn bijvoorbeeld: ‘Wat wil je bereiken bij wie?’, ‘Respecteer de vooroordelen en de voorkennis van je doelgroep’, ‘Richt de aandacht op één enkele vijand’, ‘Houd de vijand enigszins vaag maar wel herkenbaar’, en ‘Durf bescheiden te zijn in je doelstellingen’.
Het is niet iedereen gegeven om de boel geloofwaardig te belazeren. Bovendien is er nog de beroemde uitspraak van Lincoln, herhaald door Churchill: ‘Je kunt alle mensen een bepaalde tijd voor de gek houden, sommige mensen voor altijd, maar je kunt nooit alle mensen voor altijd voor de gek houden.’
Bloedlaster
In de inleiding van de geactualiseerde versie uit 2021 van zijn boek Complotdenkers schrijft journalist Maarten Reijnders over Pizzagate: ‘Deze theorie, die zijn opmars begint in de laatste maand van de Amerikaanse verkiezingscampagne van 2016, draait om de pizzeria Comet Ping Pong in Washington DC.’ Volgens Pizzagate-gelovigen zouden Democratische kopstukken vanuit de kelder van de pizzeria een kindermisbruiknetwerk runnen. In de maand december van dat jaar viel een gewapende overvaller de pizzeria binnen om deze praktijken te stoppen, maar het restaurant heeft geen kelder. Ook in ons land duikt het complot op dat een elite aan satanisch kindermisbruik zou doen.
Dat machtige lieden georganiseerd ritueel misbruik zouden maken van kinderen is ‘een variatie op het zogeheten bloedsprookje: de eeuwenoude leugen dat joden (christelijke) kinderen ontvoeren.’ Veel Europeanen geloofden dat joden het bloed van christelijke kinderen dronken of er matses mee maakten, bloedlaster genoemd. Vanaf de 12de eeuw waart het gerucht rond in verschillende Europese landen, met gruwelijke gevolgen.
In de 15de eeuw verdween het 2-jarige jongetje Simon in het Italiaanse Trente. Alle joden werden gearresteerd en de leiders zolang gemarteld dat ze ‘toegaven’ het jongetje ritueel te hebben vermoord. De joden werden op een barbaarse manier vermoord, de vrouwen bleven gespaard. Ook in de omgeving van de stad werden joden vervolgd. De lokale bisschop was ervan overtuigd dat het jongetje wonderen had verricht. In 1965 schrapte paus Paulus VI Simon van Trente van de lijst van heiligen: er was geen sprake van een rituele moord, maar van een juridische dwaling. De Nazi’s maakten gretig gebruik van het bloedsprookje, de bloedlaster, en tot op de dag van vandaag maken antisemieten er gebruik van.
Uit historisch onderzoek blijkt dat de beruchte Protocollen van Zion een broodje aap zijn, één grote hoax en bij elkaar gejat. De journalist sprak voor zijn boek met diverse complotdenkers, die openlijke flirten met antisemitische denkbeelden en de Holocaust bagatelliseren of ontkennen. Het doel van de steun van de elites achter het ‘Holocaustverhaal’ zou volgens sommigen het opzetten van een New World Order zijn.
Paranoiathrillers
Soms is het Kwaad van complotdenkers een persoon, bijvoorbeeld een hoge ambtenaar of de Amerikaanse president Obama. Bijna net zo vaak is het een mysterieuze organisatie of een bevolkingsgroep. Die schaduwelites, die achter de schermen wereldwijd aan de touwtjes trekken, zijn onder andere de Illuminati, Satanisten, Vrijmetselaars, de Bilderbergers, de Verenigde Naties, homo’s, communisten, en Amerikaanse families als de Rockefellers en de Rothschilds.
In de loop van de tijd waren er verschillende groepen die zich Illuminati noemden. De bekendste groep en de belangrijkste bron voor de meeste hedendaagse complettheorieën, ontstond in 1776. De Beierse filosoof Adam Weishaupt richtte in dit jaar de ‘Bund der Perfektibilisten‘, de ‘Orde der Volmaakbaren‘ op. Hij wierf leden van zijn geheime genootschap vooral onder Vrijmetselaars en hoopte erop dat de Illuminati zich zouden ontwikkelen tot een wereldwijde organisatie, die infiltreert in regeringen. ‘Zover kwam het echter nooit. Op het hoogtepunt, ongeveer tien jaar na oprichting, hebben de Illuminati in Europa vermoedelijk niet meer dan enkele honderden leden gehad.’ De regering van Karel Theodor, keurvorst van Beieren, verbood geheime genootschappen op zijn grondgebied en ‘wees op het gevaar van de Illuminati en de Vrijmetselaars. Weishaupt koos eieren voor zijn geld en besloot te vluchten,’ bladzijde 127.
Hierna krijgt het genootschap een mythische status en aandacht, al of niet satirisch. The Illuminatus! Trilogy is een serie boeken van de Amerikaanse schrijvers Robert Shea en Robert Anton Wilson. Wikipedia schrijft: ‘The trilogy is a satirical, postmodern, science-fiction–influenced adventure story; a drug-, sex-, and magic-laden trek through a number of conspiracy theories, both historical and imaginary, related to the authors’ version of the Illuminati.’ De trilogie maakte ‘conspiracy thrillers’ (‘paranoiathrillers’) populair. ‘In 1982 brengt de Amerikaanse game-ontwerper Steve Jackson Illuminati: game of conspiracy uit. Doel van dit kaartspel is wereldheerschappij.’ Sommigen zijn ervan overtuigd dat dit kaartspel de aanslagen van 11 september al voorspelde, schrijft Reijnders in hoofdstuk 8 Operatie Mindfuck.
De overtuiging dat de Illuminati (‘de verlichten’) stiekem overal aan de touwtjes trekken, is bij complotdenkers wijdverbreid. Een bron van Reijnders geeft aan: ‘De meest machtigen zijn hoofdzakelijk homoseksueel en pedofiel, maken zich schuldig aan dierenoffers en soms zelfs rituele moorden en werken nauw samen met de CIA en de Vrijmetselarij.’
De titel van hoofdstuk 12 ‘Kanker is ontstaan in de slipstream van vaccinatie’ is de mening van een complotdenker die de auteur meermalen sprak. Het hoofdstuk gaat over komplotdenkers en wetenschappelijke charlatans, die het idee hebben dat vaccinaties een gevaar zouden vormen voor de volksgezondheid. Dat vaccinaties de bron van kanker zouden zijn past precies in de samenzweringstheorie over de volkerenmoord van Big Pharma, meent een gesprekspartner van de auteur.
Patronen
Mensen zijn voortdurend op zoek naar patronen, legt de journalist Reijnders uit. ‘Om ons niet compleet te laten overweldigen door de complexe werkelijkheid, versimpelen we onze omgeving. We kennen soms betekenis toe aan totaal willekeurige gebeurtenissen.’ Als we dan een patroon hebben ontdekt, maken we er een verhaal bij. Hebben we eenmaal een duidelijke mening, vinden we het niet altijd gemakkelijk om ons ongelijk toe te geven en de mening los te laten. Feiten die haaks staan op iemands geloof zijn desgewenst heel eenvoudig weg te redeneren met een samenzweringstheorie.
Door de voortgang van de wetenschap konden we afscheid nemen van sommige ‘verklaringen’ van onze voorouders, die vaak niet waren bedoeld om ons te belazeren. ‘Ons toevalsbesef blijft bijzonder slecht ontwikkeld. Nog altijd zien we patronen die er niet zijn. Net zoals we waarde hechten aan onjuiste verhalen die fenomenen verklaren die we niet kunnen of willen begrijpen.’ Complottheorieën bieden houvast en ‘vormen een manier om chocola te maken van de wereld om ons heen.’ Ze vormen niet alleen een alternatieve religie, maar kunnen ook een aanvulling zijn op iemands godsdienstig geloof of politieke ideologie. Gevaarlijk kan het worden als iemand bereid is om uit naam van dit geloof te handelen.
Maarten Reijnders kwam tijdens bijeenkomsten van complotdenkers veel betrokken, vriendelijke mensen tegen, die zich oprecht zorgen maakten. Ook gezonde scepsis is op zijn plaats, behalve als het omslaat in wantrouwen waarbij het oordeel van een deskundige ‘ook maar een mening is’. Voortdurend denken in termen van complottheorieën kan bovendien gevaarlijk zijn: ‘Maar al te vaak zijn het groepen die toch al in het verdomhoekje zitten, die het onderwerp worden van complottheorieën. De angst dat één of andere minderheid of groep in het geniep aan de touwtjes trekt, is een terugkerend thema in samenzweringstheorieën.’
Gevaar
De journalist Maarten Reijnders schrijft dat hij een standaardantwoord had op de vraag van scholieren en studenten die een werkstuk schreven over complotdenkers over het gevaar van het geloof in dit soort theorieën. Complottheorieën kunnen gevaarlijk zijn ‘als ze betrekking hebben op de volksgezondheid, als ze worden omarmd door machtige of invloedrijke personen en als ze gericht zijn tegen bepaalde groepen of individuen.’
Inmiddels denkt hij dat er een ander gevaar is bijgekomen en hij schrijft op bladzijde 40: ‘Complottheorieën leiden af van de werkelijke problematiek. QAnon is daarvan een treffend voorbeeld. De eindeloze theorieën over georganiseerd ritueel misbruik door de machtigen der aarde miskennen consequent het échte gevaar. Bij kindermisbruik is de dader in meer dan 90 procent van de gevallen een bekende: een familielid, een vriend of een kennis.’
Ten slotte: ‘Complotdenkers betogen vaak dat ze recht hebben op hun eigen mening al is die dan misschien, dat willen ze soms best toegeven, ‘controversieel.’ Dat je echter een ‘mening’ hebt, betekent nog niet dat je er niet faliekant naast kunt zitten. De ene mening is de andere niet. Dat HIV/AIDS niet bestaat, is geen mening: dat is gewoon onzin. Hetzelfde geldt voor de opvatting dat er geen sprake is van klimaatverandering. HIV/AIDS bestaat en de aarde warmt op: dat zijn feiten. Feiten doen ertoe.’
