Terwijl wij spreken, worden Amerikaanse troepen naar Europa overgebracht om de oostflank van het noordatlantische verdragsgebied op ons continent te beveiligen, nu Oekraïne te land en ter zee wordt omsingeld door steeds meer Russische strijdkrachten. Onder de Amerikaanse troepen bevindt zich een deel van de roemruchte 82nd Airborne divisie, een wendbare luchtmobiele eenheid, dezelfde die op 17 september 1944 landde in de omgeving van Groesbeek en Grave en een rol speelde in het bevrijden van een deel van zuidelijk Nederland.
Bevrijden is ook in boeddhistische zin een betekenisvol woord. In mahayana bevrijd je je niet door de wereld te verzaken om in dit of een volgend leven uit de cyclus van geboorte en wedergeboorte over te gaan naar het nirvana. Nee, idealiter raak je in zoverre bevrijd dat je in de wereld kunt bijdragen aan de bevrijding van anderen. Helemaal bevrijd kun je niet zijn zolang niet alle andere levende wezens in deze wereld geheel en al bevrijd zijn.
In het soort boeddhisme dat Thich Nhat Hanh vertolkte, spelen maatschappelijk engagement en sociale actie een grote rol. Vrede zijn als mens en met voorbeeldgedrag in kleine kring het licht ontsteken in anderen, was voor hem alleen het begin. Hij wilde deze olievlekwerking in grotere banen leiden door een brede beweging te mobiliseren en aansluiting te zoeken bij andere bewegingen die de strijd aangaan met maatschappelijk onrecht. Thich Nhat Hanh was én van de kleine, én van de grote olievlekwerking (wat op zichzelf een eigenaardige beeldspraak is in de context van de huidige klimaatcrisis). Een van de belangrijke verdiensten van de Vietnamese monnik is dat hij het eigentijdse boeddhisme een sociale ethiek verschafte, die de focus van individuele bevrijding verlegde naar het belang van maatschappelijk handelen. Monastieke afzondering en werelds quiëtisme zijn ook binnen mahayana altijd uitglijrisico’s geweest. Thich Nhat Hanhs sociale ethiek vormt hier mede een antwoord op.
De Europese geschiedenis is vol van strijd over macht en grenzen, en deze strijd is helaas nog niet voorbij. Met een beetje voorstellingsvermogen kun je de strijd tussen Europese staten in de moderne tijd herformuleren als burgeroorlog. De Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 was zo’n burgeroorlog. De Eerste en de Tweede Wereldoorlog waren binnen de Europese familie eveneens burgeroorlogen. Altijd was er een onverwerkt verleden en waren er losse eindjes. Ook de conflicten die uitbraken bij het uiteenvallen van het voormalige Joegoslavië waren burgeroorlogen. En nu misbruikt Rusland het onverwerkte verleden van het verlies van de Sovjetmacht om Oekraïne in de tang te nemen en in één ruk te trekken aan de losse eindjes van de Europese veiligheidsarchitectuur van na de koude oorlog, op zoek naar bewegingsruimte binnen het weefgetouw om invloed te vergroten. Mocht dit conflict escaleren, dan dreigt opnieuw een burgeroorlog.
Wat er in de marge van westerse democratieën aan boeddhisme leeft, bloeit binnen een omgeving waarin gewetens- en belijdenisvrijheid rechtsstatelijk beschermde grondrechten zijn. Zulke periodes heeft boeddhisme in zijn geschiedenis niet veel gekend. Niet dat dit iets uitmaakte, want boeddhisme heeft zich altijd wonderwel weten te schikken naar de grillen van repressief wereldlijk gezag, met dien verstande dat een sociale ethiek zoals die van Thich Nhat Hanh in zulke situaties niet had kunnen bestaan. De prijs van beoefenen binnen repressieve kaders is altijd geweest dat boeddhisme zijn bevrijdende potentieel heeft moeten intomen om in de samenleving het staatsbelang te dienen. Welke Martin Luther King zou vanuit het huidige China Thich Nhat Hanh publiekelijk voor een Nobelprijs kunnen nomineren, wanneer deze zich daar had ingezet voor de gelijkberechtiging van de Oeigoerse bevolking in Xinjiang? Wie dit tot zich laat doordringen, ziet dat het westerse boeddhisten linea recta tot belanghebbenden maakt in het conflict dat zich nu ontvouwt tussen Rusland en de NAVO.
Veel van de Europese NAVO-lidstaten hebben na de val van het IJzeren Gordijn en die van de Sovjet-Unie hun gemeenschappelijke defensie verwaarloosd. Zij hebben hun vredesdividend geïncasseerd, zoals dit in politieke beleidstaal heet. Het is mede door gebrek aan voldoende parate troepen en materieel van Europese zijde, dat de Verenigde Staten nu mensen en middelen moeten invliegen om de Baltische staten, Polen, Roemenië en Bulgarije van voldoende militaire afschrikking te voorzien om Rusland niet op verkeerde ideeën te brengen, en om voorbereid te zijn om vluchtelingenstromen in goede banen te leiden, die bij een gewapend conflict met Oekraïne in beweging komen. Neutraliteit, pacifisme, welvaart en korte-termijndenken blijken achteraf misschien niet de beste raadgevers te zijn geweest, nu Rusland onverhoeds een grotere dreiging aan de NAVO uit zijn hoge hoed tovert dan iemand sinds het einde van de koude oorlog voor mogelijk had gehouden.
Hoe ‘niets doen’ (wu wei) en quiëtisme zich verhouden tot boeddhistische sociale ethiek heeft Thich Nhat Hanh tijdens zijn leven gedemonstreerd. Maar hoe verhouden bevrijding van repressie en maatschappelijk handelen om de dreiging van repressie te weerstaan, zich tot bevrijding in boeddhistische zin? Hier ligt onbekend terrein voor boeddhisten in Europa. Wie een idee heeft over de richting die een antwoord kan aannemen, mag het zeggen.
