Er zijn begrippen in Boeddha’s leer die heel simpel lijken, en die toch je makkelijk door de vingers glippen als het er echt om gaat ze tot heldere daden om te zetten. Karma en afhankelijk ontstaan is er zo eentje, en ‘de middenweg’ is er beslist ook één.
Net zoals we veel te makkelijk roepen ‘dat is zijn of haar karma’ als er iets goeds of slechts gebeurt, roepen we ook veel te makkelijk ‘dat is de middenweg en dus de leer van Boeddha’. Terwijl we in feite slechts een slap stukje handjeklap bedoelen, of een zouteloze conclusie á la ‘ietsisme’, of zelfs toedekken van iets erg onethisch met de mantel van metta. Ik doe dus een poging om terug naar de precieze betekenis te gaan.
Definities in soetra’s
Boeddha, of beter gezegd nog Gautama toen hij in de aanloop naar verlichting de cruciale keuze maakte, beschreef in de https://www.suttas.net/suttas/samyutta-nikaya/56/sn56-11-dhammacakkappavattana-sutta.php wat de twee extremen waren die hij geprobeerd had en niet werkten: ‘Monniken, deze twee extremen dient een thuisloze niet te praktiseren. Welke twee? Er is het nastreven van geluk in zintuiglijk genot, hetgeen laag, vulgair, ordinair en onedel is en niet tot welzijn leidt; en er is het nastreven van zelfpijniging, hetgeen pijnlijk en onedel is en niet tot welzijn leidt.’
Die zelfpijniging, die hij zelf opgegeven had toen hij vast voedsel accepteerde van weldoenster Sujata, wordt uitgewerkt in een aantal andere soetra’s waarin hij bijvoorbeeld de Jains de maat neemt. In MN 14 https://suttacentral.net/mn14/en/sujato (geen Nederlandse vertaling gevonden) constateert hij zelfs over Jain-volgelingen die een wedstrijdje voor beste levende skelet hielden: ‘So it seems that you don’t know any of these things. That being so, when those in the world who are violent and bloody-handed and make their living by cruelty are reborn among humans they go forth as Jain ascetics.’ Zijn mening was overigens genuanceerder voor de gewone Jain-volgelingen; maar het feit dat velen constant een mondkapje droegen (en dragen) om niet per abuis insecten door te slikken, en hun looproute constant met een bezem schoonveegden om niet insecten dood te trappen, vond hij wél doorgeschoten fanatisme. Oftewel uit de bocht vliegen met extremisme, inplaats van de gulden middenweg te volgen; en jezelf zoveel mogelijk buiten de praktisch haalbare gewone wereld te plaatsen, terwijl Boeddha juist ‘in de wereld maar niet van de wereld’ predikt.
In latere leerredes maakt Boeddha duidelijk dat het concept van de middenweg op veel meer terreinen van toepassing is. Zie bijvoorbeeld SN 12.15 waar de Boeddha als volgt aan Kaccana antwoordt: ‘Deze wereld, Kaccana, hangt voor het grootste deel af van een dualiteit- van de notie van bestaan en notie van niet-bestaan. Maar voor iemand die het ontstaan van de wereld ziet zoals het is met juiste wijsheid, is er geen notie van niet-bestaan met betrekking tot deze wereld. En voor iemand die de beëindiging van de wereld ziet zoals het werkelijk is met juiste wijsheid, is er geen notie van bestaan met betrekking tot deze wereld.’ Met andere woorden predikt de Boeddha afstand nemen van zowel eternalisme als nihilisme, middels zijn eigen lering van afhankelijk ontstaan (praticya-samutpada). In de mahayana-teksten, bijvoorbeeld van Nagarjuna met zijn – jawel – Madhyamaka (middenweg) school, wordt dit uitgewerkt met extra concepten zoals leegte; het is zeker niet in tegenspraak met de eerdere eternalisme-nihilisme concepten.
Concreet maken: de vier punten van houvast
Met het Kaccana-advies zijn we enigszins van de regen in de drup beland, want afhankelijk ontstaan (en karma) noemde ik al als één der andere hoofdpijndossiers in concretiseren voor het hier en nu. Daarom haal ik er eerst een stukje mahayana tekst bij, de Catuhpratisarana sutra – later dit jaar meer erover. Hij heet ‘The four great reliances’ en dat vertaal ik als punten van houvast. En wel:
- Vertrouw op de dharma zelf, niet op je leraar(es) en andere spirituele bronnen.
- Vertrouw op de échte betekenis van de leer, niet op de letterlijke formulering.
- Vertrouw op de expliciete formuleringen (nitartha), niet de impliciet te zoeken betekenis (neyartha).
- Vertrouw op diepere wijsheid (jnana of ‘gnosis’), niet op je gewone brein.
Niet dat deze regels zelf supermakkelijk uit te werken zijn, maar verderop geef ik een paar suggesties.
Nóg concreter maken
Een hoeksteen van dharma is, we komen er steeds weer op terug, niets zomaar aannemen ‘omdat het een gangbare mening is’. Als iets vanuit de principes van dharma extremistisch is, bijvoorbeeld alles dat geweld goedpraat of alles dat privébezit heilig noemt, dan marchandeer je daar niet mee maar probeer je bij het ethisch verantwoorde nulpunt te starten. Neem bijvoorbeeld de derde leefregel, ‘ik probeer me te onthouden van zintuiglijk wangedrag’ (met de nadruk op seksualiteit) en in positieve zin ‘ik probeer te leven vanuit rust, eenvoud en tevredenheid’. Dit moet je analyseren vanuit de expliciete betekenis van alle soorten (over-)consumptie, niet vanuit zelf erbij gezochte betekenissen; zie punt-van-houvast 3 hierboven,
Stel dat een persoon deze regel interpreteert als ondersteunend voor zijn/haar polyamoreuze bestaan – en mits alle deelnemers dat akkoord vinden is dat ethisch! – en dan in het relatie-netwerk een boeddhist(e) ontmoet die de 3e leefregel interpreteert als monogaam. De enige echte middenweg is dan dat de relatie monogaam zou worden; argumenten als ‘geven en nemen; ik kan naast jou toch één ander liefhebben, inplaats van de 3 die ik nu bemin’ komen neer op slap marchanderen en een deel van het extreem laten bestaan,
Een andere mooie formulering voor dit starten-bij-het-nulpunt vond ik bij de Amerikaanse psychotherapeut Eric Maisel: ‘The middle way cannot be achieved by dividing two extremes in half.‘ De extreme beginpunten van het gesprek moeten eerst ontmanteld worden, en dán kun je vanuit nog steeds onderling afwijkende interpretaties van dharma tot een juiste middenweg komen.
Maatschappij/politiek/persoonlijke voorbeelden: uitgerijpt
Ervaring leert dat discussies zeker enkele tientallen jaren gevoerd moeten zijn, inclusief research door alle partijen en wederzijdse toetsing, totdat een breed gedragen koers tot verandering ontstaat. En totdat je dus zou kunnen zeggen dat ‘de middenweg zijn koers verlegt’, en er een consensus ontstaan over wat de echte betekenis van dharma voor het hier en nu is. Twee voorbeelden waar die koers nu duidelijker wordt:
- Op politiek-economisch terrein adviseert boeddhisme tot het vermijden van extremen als ‘ieder alleen voor zich zonder door enige wet afgeremd te worden’ (extreem roofkapitalisme) en ‘het collectief voor ons allen zonder echt privébezit’. En is dus okay met allerlei vormen van sociaal-democratie, of de windrichting nu eens een tijdje meer ‘rechts’ is (met privatisering en wat lagere belastingen) of wat meer ‘links’ (met collectivisering en hogere belastingen). Zolang er maar wel privébezit en een duidelijk stuk eigen vrijheid en verantwoordelijkheid blijft, en een volledige democratie natuurlijk zodat burgers de koers elke 3-4 jaar kunnen bijstellen.
- De reden is dat het eigenlijk erg socialistische dharma-ideaal van de dana-economie, werken naar vermogen en gebruiken wat je echt nodig heb, moeilijk haalbaar is. Het kan alleen op erg kleine schaal, zoals boeddhistische woon-werkgemeenschappen of Thoreau’s Walden of dat soort projecten, een tijdje werken. Op grotere schaal krijg je geen langdurig gemotiveerde mensen, en sluipt macht en machtsmisbruik binnen. Zie alle pogingen tot marxisme/communisme/anarchisme als basis voor een samenleving. Vandaar Keynes’ ‘a private vice is a public virtue’: laat mensen de vrijheid maar perk die via belastingen en regelgeving in zodra ze erin doorschieten (roofkapitalisme) en meer schade aan de maatschappij toebrengen dan ze waarde toevoegen.
- Maar let wel: de Boeddha koos niet voor slappe polder-compromissen tussen de extremen maar voor een ‘op hoger niveau tillen en transformatie van het probleem’: een oplossing die door alle partijen (uiteindelijk) als goed gezien wordt. Dus het gaat om staatsmanschap, niet om handjeklap-politiek.
- Een tweede gebied. Omgaan met energieschaarste en klimaatverandering was tientallen jaren een ‘zoekend debat’, maar de laatste jaren zijn zelfs conservatieve hardliners het eens dat olie en gas eindig zijn en kernenergie geen grootschalige oplossing vormt. Dus dat alleen herbruikbare bronnen, zoals zon/wind/aardwarmte (en ondersteunende technieken zoals waterstof), de toekomst hebben. Er zijn nog vele discussies over het tempo en de kosten; als boeddhist zou je minimaal van mensen verwachten die pro-windenergie stemmen dat ze dan niet vervolgens op lokaal niveau meehelpen windmolens te stoppen ‘omdat het hun horizon vervuilt, nachtrust verstoort of vogels hindert’. Grotendeels gevalletje NIMBY (not in my back yard) en de hypocrisie ten top. En ook hun eigen vlieggedrag inperken als ze vliegen te milieuvervuilend vinden. Als het de hoofdlijn, dat we nu echt als samenleving verantwoordelijk zijn voor energietransitie, maar niet hindert; nu ook op EU-niveau wordt gestreefd naar uitsluitend elektrisch rijden is de ‘middenweg een stuk opgeschoven’.
Persoonlijke keuzen-uitrijping gezocht
Dan twee gebieden waar mensen vrij stellige meningen uiten, geregeld claimen dat Boeddha hun hierin zou ondersteunen, maar waar ik uitrijping mis. En waar ik dus bestrijd dat deze stellige meningen ‘de middenweg’ zouden zijn, het zijn m.i. eerder het soort extreme opinies waar Boeddha juist tegen waarschuwde.
Een eerste gebied is ‘de grote reset’, getriggerd door de covid-pandemie, maar mensen uit de reset-hoek grijpen deze aan om veel meer te willen dan de oude situatie terug (na wereldwijde vaccinaties, al dan niet periodiek herhaald); denk aan een deel van de onlangs hier genoemde Extinction Rebellion boeddhisten. Ze vinden bijvoorbeeld het huidige niveau van vliegreizen en toerisme onacceptabel hoog en vervuilend, en extra risico’s op een nieuwe pandemie brengend. En ver voorbij het niveau van rust, eenvoud en tevredenheid die een boeddhist betaamt; ik heb echt stellingen gehoord als ‘onze ouders waren tevreden met een weekje kamperen in Drenthe als vakantie, waarom moeten wij dan naar Italië of zelfs Peru of India’?
Welnu: ik respecteer de keuzen die mensen voor hun eigen leven maken, en als zij voortaan niet meer willen vliegen dan is dat prima. Maar zou toch erg waarderen als zij mijn keuzen ook zouden respecteren. Natuurlijk neem ik de internationale trein waar dat kan, en natuurlijk is het niet ‘hoe verder hoe beter’. Maar op het mediterrane eilandje waar ik dit praatje schrijf is men dolblij met de terugkeer van de toeristen; en zoals ik al eerder schreef is de post-pandemie-situatie een zoeken naar de balans tussen gezondheidsrisico’s, economie (baanbehoud voor o.a. winkels en reisindustrie), milieu/OV maar ook het gevoel van vrijheid en internationale uitwisseling dat velen krijgen door te kunnen reizen. Niet zwartwit 100% safe, dat hadden we ook voor griep en andere kwalen niet en zullen we voor covid nooit krijgen.
En de andere voorgestelde maatregelen die vanuit deze hoek komen is op zichzelf niets mis mee, ze passen in het breder gedragen energietransitie-plan hierboven. Dus bijvoorbeeld meer belasting op vervuilend gedrag, denk aan vliegtaks of groter-dan-vereiste-woningen, waarom niet? Maar het hoog van de toren blazen dat alles pre-covid fout was en we nu wel even een nieuwe samenleving gaan opbouwen gebaseerd op 100% gezondheid en 0% milieuvervuiling? Kunnen die mensen zich misschien verzamelen op een eigen Woke-eiland, inplaats van zo publiekelijk anderen de maat te nemen en daarmee uit de bocht te … vliegen?
Een tweede gebied is vegetarisme/veganisme. Boeddhisme zal je zeker aansporen om als westers volgeling vegetarisch te gaan leven, dus geen enkel dood dier consumeren. De situatie is fundamenteel anders dan de monniksregels in Azië, waar men wel vlees/vis mag eten mits de donor-familie dat ook doet (en jou een deel geeft); en geen dieren speciaal voor de pijdrager laat doden. Maar veganisme, dus ook afzweren van melkproducten, eieren en zelfs honing omdat allen gebaseerd zijn op exploitatie van dieren en soms indirect op vleesconsumptie door anderen?
Ik mis, sorry, het uitgerijpte totaalplaatje:
- Veehouderij (o.a. voor melkproductie) is vrij essentieel voor de bemesting van, jawel, de landbouw die de basis vormt voor een veganistisch dieet. Er schijnt sinds kort ‘veganistische landbouw’ te worden ontwikkeld waar 25% of meer extra grond nodig is om gewassen te verbouwen die weer als meststof voor de andere gewassen dienen. Of dit milieuvriendelijker en beter is dan een mestfabriek op 4 poten? Hmmm…
- De nadruk de laatste 10-20 jaar op de essentiële rol van bijen voor bestuiving, en uitbannen van gifstoffen die bijen doden, eist natuurlijk wel doorgaan met de imkerij. Ja we bestelen de bijen door honing om te ruilen voor suikerwater, maar het lijkt me echt ‘a private vice is a public virtue’ want de bijen leven er zeker niet slechter door.
- Huisdieren zouden volgens veganisten alleen nog kunnen als je ze, peperduur, plantaardig voer met bepaalde kunstmatig toegevoegde vleesvervangers voorschotelt. Want hun natuurlijke dieet, vlees, mag van de baasjes niet. Dat plaatst huisdieren buiten financieel bereik van vele groepen, waaronder mijn eigen voormalige identiteit als tiener-in-de-bijstand die erg positieve invloeden had van katten en hond…
- En om nog maar niet te spreken van de complicaties om buitenshuis, bij vrienden of restaurant, veganistisch te eten. Het komt niet echt over als ‘in de wereld maar niet van de wereld’, eerder als jezelf zo ver mogelijk van de wereld verwijderen á la de Jains.
Dus ik heb niets tegen veganisme, ik heb wel bezwaar tegen de claim van sommige mede-boeddhisten dat veganisme fundamenteel meer ethisch is dan vegetarisme en dat wij dus allen die kant uit zouden moeten bewegen. Sterker nog, een deel van de redeneringen komt m.i. erg dicht bij de drammerige extreme Jain-doctrines (bezem en mondkapjes) waar Boeddha expliciet tegen was…
Zoek de middenweg!
Het zijn allen voorbeeldcases, en mijn mening en ervaring hierin is niet per se die van andere boeddhisten. Juist om je nog wat meer houvast te geven wil ik afsluiten met een paar criteria die de middenweg onderscheiden van uit de bocht vliegen, ook terugwijzend naar de vier punten van houvast:
- Spirituele vrienden/dinnen ondersteunen jouw conclusie. (Die echter primair op dharma zelf gebaseerd is, zie punt-van-houvast 1].)
- Het gaat om een overstijgen van extremen en verschillen, niet om een simpel geven-en-nemen compromis.
- Zoek steeds de diepere betekenis en diepere wijsheid op van Boeddha’s advies, punten-van-houvast 2] en 4]. Dus dat eist een heel stuk meditatie en zelfreflectie, zodat je ook uit eigen ervaring gaat ondervinden wat ‘evenwichtig’ en wat ’te extreem’ is!
