‘We weten dat geluk niet tevreden stelt’

[Refrein]

een eigen huis
en een plek onder de zon
en altijd iemand in de buurt die van me houden kon
toch wou ik dat ik net iets vaker
iets vaker simpelweg gelukkig was

(René Froger & Het goede doel, 1988)

De ‘ik’ in het lied Alles kan een mens gelukkig maken ontbreekt het aan niets. Toch zou die ik iets vaker simpelweg gelukkig willen zijn. Een luxeprobleem, of toch niet? De behoefte aan geluk is geen onzin. De ik uit het lied heeft het mooi voor elkaar, zoals dit in het dagelijks taalgebruik heet. Anderen hebben het minder goed getroffen, bijvoorbeeld vanwege hun gezondheid en andere obstakels.

Het volgende artikel gaat over de vraag of meditatie of mindfulness mensen gelukkiger maakt. Vervolgens komen boeddhisten aan bod. Dit artikel geeft een indruk, en er is geen gebrek aan informatie op het internet.

Beloningen

Sharon Salzberg is een spil in de wereld van de meditatie en een gerenommeerde meditatieleraar sinds tientallen jaren. Ze is een van de oprichters van de Insight Meditation Society. In 2011 stond haar boek The Power of Meditation: A 28-Day Program op de bestsellerlijst van de New York Times.

In haar artikel Real happiness in het tijdschrift Lion’s Roar beschrijft ze wat ze onder meditatie verstaat en somt enkele effecten op van mindfulness. Meditatie is een manier om onze aandacht zo te trainen dat we bewuster worden van wat er in onszelf gebeurt en daarbuiten. Mensen zijn al duizenden jaren bezig om door meditatie hun geest te veranderen. Iedere belangrijke religie heeft wel een contemplatieve praktijk, maar tegenwoordig wordt meditatie vaak beoefend los van een geloofssysteem. Russ Harris, auteur van de Happiness Trap, beschrijft mindfulness als: ‘A set of psychological skills for enhancing life, that involve paying attention with openness, curiosity and flexibility.’

Salzberg denkt  dat je resultaten boekt als je regelmatig mediteert, je bijvoorbeeld meer kalmte krijgt, verbeterde concentratie en meer verbinding met anderen. Er zijn ook andere beloningen, zoals dat je begint in te zien welke veronderstellingen je geluk in de weg staan. Dit zijn veronderstellingen over onder andere wie je bent, hoe de wereld in elkaar steekt, over waar je recht op hebt, waar geluk te vinden is en of positieve verandering mogelijk is. Dit heeft veel invloed op waar je aandacht voor hebt en hoe je die aandacht richt.

Gelukkiger?

De Berkeley Science review beantwoordt de vraag van de titel van het artikel Can mindfulness make you happier (2012)? De review wordt uitgegeven door de University of California, Berkeley. De antwoorden volgen hieronder.

Mindfulness heeft een plek gevonden in de gezondheidszorg en wordt gebruikt bij chronische pijnpatiënten tot en met gestreste managers. Vaak krijgen zij mindfulnesscursussen of mindfulness-based stress reduction (MBSR). Velen die beginnen met mindfulness rapporteren verbetering van hun humeur en vermindering van de mate van stress en in het algemeen een verbetering van kwaliteit van het leven. Het lijkt er volgens het artikel daardoor op dat mindfulness de kwaliteit van het leven verbetert en gelukkiger maakt, maar is dit echt het geval?

Acceptatie kan stress doen verminderen, omdat het helpt bij het laten vieren van controle en het accepteren van de feiten. Het zien van lastige situaties zoals ze werkelijk zijn, zonder meegesleept te worden door speculaties, maakt het mogelijk om persoonlijk te groeien.

Wetenschappelijke onderzoekers van mindfulness willen weten welke processen van mindfulness bijdragen aan de verbetering van de gezondheid en van de toename van geluk, vervolgt het review. Een aantal van hen onderzocht de rol van de ‘self-discrepancy gap’. Volgens de ‘self-discrepancy theory’ vergelijken we onszelf met geïnternaliseerde standaarden over onszelf, de zogeheten ‘self-guides’. Waar het om gaat is het verschil tussen onze mening over ons actuele zelf en ons ideale zelf, dat we zouden willen zijn. Deze twee kunnen botsen, waardoor we in de put raken. De hypothese is dat door het dichten van dit gat we gelukkiger kunnen worden en dat meditatie en mindfulness meditatie hierbij kunnen helpen.

De review concludeert:

1. Een deel van de psychologische stress wordt veroorzaakt door een negatief beeld van ons huidige zelf. Zelfcompassie en acceptatie, die eigen zijn aan mindfulness, zorgen voor een positievere blik en maken gelukkiger.
2. Sommigen hebben een onrealistisch idee over hun ideale zelf. Het niet-oordelen van mindfulness verkleint het gat tussen ons idee over het ons ideale zelf en de constatering van wie we werkelijk zijn. Omdat we minder tijd en energie besteden aan onrealistische ideeën over ons ideale zelf, voelen we ons gelukkiger.
3. Een deel van de stress die het gat veroorzaakt komt door overdreven aandacht hiervoor. De bedoeling van mindfulness is om de aandacht en het bewustzijn van de huidige situatie te bevorderen en leidt af van gedachten over verschillen tussen het huidige zelf en het ideaal. De afleiding geeft ruimte voor andere zaken en kan geluk bevorderen.

 

Overigens schrijft het review dat er veel empirisch bewijs bestaat dat mindfulness geluk kan bevorderen. Hiervoor worden verschillende mogelijke redenen aangevoerd, een daarvan is de grotere waardering voor het leven door aandacht, acceptatie en niet-oordelen.

De titels van besproken onderzoeken staan vermeld in de ‘references’ van Can mindfulness make you happier?

Aandacht en acceptatie

Melanie Greenberg bespreekt in haar artikel The surprising reason mindfulness makes you happier (2012) het belang van niet alleen ‘monitoring’, maar ook van ‘accepting’, waarbij ze verwijst naar wetenschappelijk onderzoek. Greenberg is klinisch psycholoog en was hoogleraar aan de California School of Professional Psychology/Alliant University in San Diego.

Een van de aspecten van mindfulness is gas terug nemen en je bewust richten op aspecten van je ervaring, zoals het ervaren van je lichaam, van gedachtes en van wat er in je omgeving gebeurt, schrijft ze. Dit kan je gelukkig maken als het om prettige zaken gaat, maar aandacht voor onprettige dingen kan spanning opleveren. Bij geluk komt meer kijken dan alleen aandacht.

Het tweede aspect van mindfulness is acceptatie, wat het mogelijk om onze ervaringen te zien zoals ze zijn door ze open en vriendelijk tegemoet te treden. Dit is de middenweg tussen het onderdrukken van gevoelens en het zwelgen in gevoelens. Door minder te oordelen en ons leven niet in een bepaald stramien te dwingen, kunnen we meer open staan voor het moment en opkomende gevoelens van tevredenheid enzovoorts.

De onderzoekers van het onderzoek How mindfulness training promotes positive emotions  vergeleken de effecten van twee verschillende mindfulness trainingsprogramma’s met elkaar. Dit zijn: monitoring versus monitoring + acceptance. Er was een controlegroep zonder behandeling, of niet-actieve behandeling. Het betreft twee onderzoeken met personen die stressverschijnselen vertonen.

De resultaten geven aan dat in beide experimentele situaties actieve mindfulness ingrepen (alleen monitoring en monitoring + acceptance) de proefpersonen in gelijke mate minder negatieve gevoelens ervaren dan voor het onderzoek. Voor wat betreft positieve gevoelens had de monitoring + acceptance groep een significant groter effect dan vergeleken met monitoring alleen en met de controlegroep.

Dit betekent volgens de klinisch psycholoog dat mindfulness ons gelukkiger kan maken, maar alleen als we ruimte maken voor onze ervaringen in plaats van ze af te wijzen. Melanie Greenberg: ‘Bewust worden van wat je voelt – inclusief negatieve gevoelens, of de spanning in je lichaam (monitoring)—is maar een deel van het werk.’ Voor de abstract van het onderzoek, zie de link bij de bronnen.

Wetenschap

In MedicalNewsToday (MNT) schrijft Maria Cohut in het artikel What does science say about the effects of meditation (2019)? dat meditatie en mindfulnesstechnieken zorgen voor een gelukkiger en gezonder leven. Met een enkele mitsen en maren. Volgens eigen zeggen van MNT is dit medium een van de snelst groeiende sites over gezondheidsinformatie in de Verenigde Staten, met maandelijks 70 miljoen lezers.

Inderdaad, de meeste mensen die geïnteresseerd zijn in meditatie  worden aangetrokken door het idee dat het hen onder andere kalmer en evenwichtiger maakt, aldus de auteur van het artikel. Veel mensen en veel onderzoeken wijzen op de positieve effecten van meditatie en mindfulness. Daaronder zijn volgens haar vermindering van stress op het werk en thuis en verminderingen van klachten van menopauze. Na mindfulnesstraining zijn rokers en drinkers gaan minderen en anderen met overgewicht zijn afgevallen, wat te maken zou hebben met verbeterde zelfcontrole. Onderzoeken die positieve effecten aangeven bij chronische pijn en stress als gevolg daarvan, zijn veelbelovend. Veel artikelen geven bovendien aan dat meditatie het brein gezonder maakt en het zou het risico op dementie verminderen. Door middel van links in de tekst van haar artikel verwijst de auteur naar de besproken onderzoeken.

Er zijn echter ook ongewenste effecten geconstateerd. Een persoon vertelde MNT: ‘Ik heb verschillende meditatie apps en video’s uitgeprobeerd, en ook geprobeerd te mediteren met iemand erbij, en iedere keer is het probleem hetzelfde. Wanneer me gevraagd wordt te concentreren op mijn adem raak ik in paniek.’ Een ander zei: ‘Meditatie maakt me hypergevoelig voor alles – zoals geluiden en bewegingen – en ik word er gek van!’

Uniek is dit niet, geeft wetenschappelijk onderzoek aan. De auteurs van een review over dit soort onderzoek zijn van mening dat dit een oorzaakgevolg kan zijn van kennisgebrek over mindfulness bij sommige mindfulness instructeurs. De auteurs van het review adviseren dan ook zij met belangstelling voor meditatie pas na gedegen achtergrondonderzoek een instructeur in de hand nemen.

Claims

Het artikel Bad science (2018) in Tricycle gaat over de betrouwbaarheid van wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van meditatie en mindfulness. Volgens de meta-analyse uit 2018 van onderzoeken The limited prosocial effect of meditation zijn er vanuit wetenschappelijk oogpunt methodologische tekortkomingen en kunnen claims niet worden waargemaakt. Een van de schrijvers van de analyse is dr. Ute Kreplin, die in het Tricycle artikel wordt geïnterviewd. Kreplin is lector psychologie aan de Massey University in Nieuw-Zeeland en deed onderzoek in het Verenigd Koninkrijk.

De veronderstelde pro-sociale effecten van meditatie van de onderzoeken uit de meta-analyse van 2018 zouden onder andere toename zijn van compassie, verbondenheid en empathie en afname van agressie en vooroordelen. De onderzoekers van dit overzicht vonden dat de methodologische kwaliteit over het algemeen zwak was (65%), een derde (33%) matig en geen enkel onderzoek had de kwalificatie sterk. Andere onderzoeken, waaronder een analyse uit 2015 over liefdevolle vriendelijkheid meditatie in het Journal of Consulting and Clinical Psychology,  geven een vergelijkbare uitkomst. Kort samengevat: de claims van de onderzoeken die in de beide reviews zijn besproken kunnen niet worden waargemaakt.

Ute Kreplin vindt niet dat er niets te leren valt van de onderzoeken naar meditatie en mindfulness, maar dat vooral ook nodig is om voorzichtig te zijn met het interpreteren ervan. Kreplin: ‘We kunnen ze gebruiken als een startpunt om goede onderzoeken te maken.’ Er zijn allerlei redenen voor zoveel vertekende onderzoeken (‘biased research’). De onderzoekster bespreekt ze in het vraaggesprek en adviseert verbeteringen.

Een van de redenen van de ‘bias’ is het enthousiasme van de onderzoekers, waardoor zij worden meegesleept om iets te vinden dat werkt en over het hoofd te zien. Een andere reden is dat het lange tijd belangrijk was om positieve resultaten te vinden. Het doen van onderzoek zonder positief resultaat zou tijdverlies zijn en ‘er was pressie, omdat als je het geld krijgt niet als je niet werd gepubliceerd.’ Dit is aan het veranderen.

Een van de bevindingen, die Kreplin verraste was hoeveel van de onderzoekers mediteren en zelf hun onderzoek leidden. Geen van hen wilde daarom de experimentele vertekening verminderen. Kreplin zegt: ‘Het is werkelijk eenvoudig om onbedoeld mensen te beïnvloeden.’ Haar verbaast dit des te meer, want experimentele ‘bias’ is een bekend onderwerp in de psychologie en psychologiestudenten worden in de kandidaatsfase van hun studie er al op gewezen. Of de onderzoeken claims ondersteunen over de effecten van meditatie kan zij niet zeggen, noch in positieve, noch in negatieve zin. ‘Wat we proberen te zeggen is dat we meer goed onderzoek willen om een helder beeld te krijgen van wat er werkelijk speelt.’

Aan het eind van het interview van Tricycle met Ute Kreplin zegt ze dat meditatie en mindfulness worden aangeprezen en verkocht als ‘gelukspil’. Het doel gelukkig te willen worden in het dagelijks leven is volgens haar totaal iets anders dan in een spirituele context. Is meditatie werkelijk het juiste pad naar geluk?

Geluk geen doel

Ajahn Sumedo schrijft in het artikel Now is the knowing dat voor boeddhisten geluk niet het doel is, want we weten dat geluk niet tevreden stelt. We wijzen de zintuigelijke wereld niet af, maar als we haar goed begrijpen dan weten we dat zij geen doel op zichzelf kan zijn en verwachten we niet langer dat zij ons bevredigt. Je vraagt dan niets meer van de zintuigelijke wereld, maar herkent wanneer zij opkomt en voorbij gaat.

We zijn niet pessimistisch over hoe de dingen zijn, maar nemen waar. Hierdoor verwachten we niet meer van het leven anders dan dat het werkelijk is. Dan kunnen we het leven aan en verdragen wanneer het moeilijk is en genieten we wanneer het verrukkelijk is. Als we het begrijpen kunnen we van het leven genieten zonder een willoze slachtoffer te zijn. We beginnen de dingen te begrijpen die ellende veroorzaken. De auteur vervolgt: ‘Hoeveel ellende is er niet in het menselijk bestaan, omdat we verwachten dat het leven anders is dan we verwachten!’

Door onze onwetendheid en omdat we de zintuigelijke wereld en haar beperkingen niet begrijpen, hebben we ons geïdentificeerd met alles wat onbevredigend en veranderlijk is. Dan is het ook niet verwonderlijk dat leven zo deprimerend is. Dit is als het ware de boeddhistische self-discrepancy gap.

Vier soorten geluk

Acharya S.N. Goenka (1924-2013), leraar Vipassana meditatie, geeft in het artikel 4 different kinds of happiness according to Boeddha (2016) uitleg over de verschillende vormen van geluk. De Verhevene gebruikte het woord sukha om te verwijzen naar de verschillende vormen van geluk. In zijn tijd waren er geen passende woorden om de verschillende vormen ervan te beschrijven. Hij gaf omschrijvingen, waaronder de vier wereldlijke vormen ervan voor gewone gezinshoofden (householders), dit wil zeggen leken:

1. Ānaṇya sukha: het geluk om zonder schulden te zijn.
2. Atthi sukha: het geluk om rijk te zijn en bezit te hebben, zelfs als iemand het niet gebruikt of er niet van geniet.
3. Bhoga sukha: wanneer de vreugde van het bezit het genieten van het bezit wordt, neemt iemands geluk toe.
4. Anavajjasukha: Het zich onthouden van daden die tegen de waarheid ingaan. Voor een gezinshoofd is er een geluk dat groter is dan de eerste drie. Dit is het zich onthouden van daden die tegen het Achtvoudige Pad indruisen. In het boeddhisme bestaat er een verband tussen geluk en moreel juist gedrag.

De Boeddha gaf een lijst van vormen van geluk, waarbij hij telkens aangaf welk geluk groter is. Bijvoorbeeld de vreugde van zintuigelijk plezier en de vreugde van het afstand doen van zintuigelijk plezier. Het geluk van de tweede is groter. Daarbij noemde de Boeddha nog talloze andere vormen van geluk, zoals  āyikasukhaṃ, cetasikasukhaṃ en dibbasukhaṃ.

De Boeddha somt verschillende vormen van geluk op en licht ze toe, aldus Goenka. Geluk hangt af van de omstandigheden en heeft verschillende betekenissen in verschillende contexten. De Verhevene gaf zijn volgelingen een methode om de superieure vormen van geluk te ervaren:

‘Cittaṃ dantaṃ sukhāvahaṃ – Restraint of mind brings happiness.

Cittaṃ guttaṃ sukhāvahaṃ – Guarding one’s mind brings happiness.

Dhammo ciṇṇo sukhāvaho – The practice of Dhamma brings happiness.’

Ten slotte schrijft de acharya: ‘Iedereen die zegt dat de Boeddha een pessimist was die het alleen had over ellende laat alleen maar onwetendheid zien over de werkelijke boodschap van de Boeddha.’

Evenwicht

Er zijn twee fundamenteel verschillende manieren om gelukkig te worden. De eerste is diep geworteld in onze beschaving en onze cultuur versterkt het. De tweede die hiervan radicaal verschilt is die van de Boeddha. Dit schrijft Andrew Olendzki in zijn artikel The non-pursuit of happiness (2004).

Hij geeft een rudimentaire definitie van geluk en verwijst hiervoor naar de moderne systeemtheorie. Ieder organisme heeft een soort membraam dat de scheiding bepaalt tussen intern en extern. ‘Geluk kan simpelweg worden gedefinieerd als een situatie van evenwicht tussen de innerlijke en uiterlijke situatie.’ Een gebrek aan evenwicht levert spanning op, die moet worden opgeheven.

Er zijn volgens hem twee manieren zijn om gelukkig te worden. Het veranderen van de externe omgeving van het organisme en het aanpassen van de interne situatie van het organisme aan de externe omgeving. Het veranderen van de wereld of het ons aanpassen aan die wereld.

Het veranderen van de wereld gaat uit van onze ideeën over hoe eruit zou moeten zien en hangt af van hoe wijs we zijn. We kunnen bijvoorbeeld allerlei altruïstische wensen hebben om de wereld te veranderen, maar zelfs als we vooruitgang boeken kunnen ze toch negatief uitpakken voor anderen. Het is dus niet zo dat de ene wens waardevoller is dan een ander, schrijft Olendzki. Het probleem is de wens zelf.

De Boeddha erkende de onvermijdelijkheid van deze onevenwichtigheid tussen hoe de dingen zijn en hoe we ze wensen en noemde het gevoel dat dit oproept dukkha. Hij  adviseerde om naar de interne factoren ervan te kijken en de problemen op te lossen door aanpassing. De wens om de wereld te veranderen, of niet te veranderen, is het werkelijke probleem. De auteur schrijft dat dit een onbegonnen zaak is, omdat het te hoog is gegrepen voor onze mogelijkheden. ‘Het is simpelweg efficiënter om je aan de wereld aan te passen dan haar te veranderen.’  Ook kunnen de eventuele veranderingen geen gelijke tred houden met onze verlangens, die telkens weer veranderen. Ten slotte vraagt Andrew Olendzki ons om de wereld even met rust te laten en een beetje meer ons best te doen om onszelf te veranderen.

Overpeinzing

Sinds de hit van René Froger en  Het goede doel is er veel veranderd, maar het doen van gezondheidsclaims zoals bij meditatie en mindfulness is een serieuze zaak. Ook serieus is het lijden van sommigen die een beroep doen op meditatie en mindfulness. Het zetten van vraagtekens bij de gezondheidsclaims door gedegen wetenschappelijk onderzoek is van groot belang. ‘Kom dan, Kālāmas: Laat je niet leiden door geruchten, niet door horen zeggen, niet door traditie, niet door geschriften, niet door logische redeneringen, niet door logische gevolgtrekkingen, niet door het overwegen van redenen, niet door het na overpeinzen aanvaarden van een zienswijze, niet door waarschijnlijkheid, niet door de gedachte dat ‘deze monnik is mijn leraar’.’

Ron Purser en David Loy waarschuwen in het artikel Beyond McMindfulness (2013): ‘Het ontkoppelen van mindfulness van zijn ethische en religieuze boeddhistische context is begrijpelijk als een uitgekookte stap om van een dergelijke training een haalbaar product op de vrije markt te maken. Maar het kan leiden tot een ongelukkige ontaarding van deze oude praktijk.’ Graag ook aandacht voor een andere reactie via de link van Ronald Purser on McMindfulness: Capitalist tool.

Bronnen

Olendzki, A. The non-pursuit of happiness. Insight journal, spring 2004

Right mindfulness samma sati. Access to insight.com, 2005

Salzberg, S. Real happiness. Lion’s roar, 3-2011

Ajahn Sumedo. Now is the knowing. Buddha Dharma Education Association, 1996-2012

Roberts, S. Can mindfulness make you happier? Berkely Science Review, 11-2012

https://berkeleysciencereview.com/2012/11/can-mindfulness-make-you-happier/

Purser, R. & David Loy. Beyond McMindfulness. Huffington Post, 8-2013

Goenka, S.N. 4 different kinds of happiness according to Boeddha. BBN Community, 2016

Abrahams, M. Bad science? Tricycle, winter 2018

Lindsay, E. K., Chin, B., Greco, C. M., Young, S., Brown, K. W., Wright, A. G. C., Smyth, J. M., Burkett, D., & Creswell, J. D. (2018). How mindfulness training promotes positive emotions: Dismantling acceptance skills training in two randomized controlled trials. Journal of Personality and Social Psychology, 115(6), 944–973.

https://psycnet.apa.org/record/2018-63189-003

Onderzoek – Meditatie maakt je nauwelijks socialer. Boeddhistisch Dagblad, 2-2018

Cohut, M. What does science say about the effects of meditation? MedicalNewsToday, 3-2019

Greenberg, Melanie. The surprising reason mindfulness makes you happier. Psychology Today, 1-2020

How mindfulness empowers us: an animation narrated by Sharon Salzberg, 1-2016

https://www.youtube.com/watch?v=vzKryaN44ss

Ronald Purser on McMindfulness: Capitalist tool, 9-2019

https://www.youtube.com/watch?v=Q_ulQymN-gc