Edele en onedele waarheden – Wat heeft Boeddha nu echt bereikt?

De edelmanszoon Gautama Siddharta was voorbestemd om koning te worden. Maar vond dat een betekenisloos bestaan, dus werd hij een bezittingloos zwervend bedelaar. Toen hij uiteindelijk een wél betekenisvol inzicht bereikte deelde hij dat met vele tijdgenoten, en werd Boeddha genoemd. De allereerste leerrede begon met de edele waarheden. Wat houden ze nu echt in, en wat kunnen we ermee?

De levensfasen

Voordat je goed zicht hebt op wat Boeddha bereikte en vervolgens met anderen ging delen kan het geen kwaad met zevenmijlslaarzen door zijn vroege levensgeschiedenis te gaan. Met daarin vooral wat hij bereikte maar (uiteindelijk) níet betekenisvol genoeg vond om doel-om-voor-te-leven te zijn.

Ten eerste de plm. 22 jaar die Gautama als de ideale koningszoon leefde. Met een opvoeding gericht op zijn toekomstige troonopvolging, en gearrangeerd huwelijk met de bloedmooie Yashodara. Die hem vervolgens een kerngezonde zoon baarde, Rahula. Maar ook met groeiende twijfels of dit nu alles was. De soetra’s vertellen over tochten met zijn koetsier door de stad waar Gautama dingen zag waar zijn gouden-lepel leventje hem van afschermde: een oude man, een zieke, een dode en een asceet. Dit lijken me niet per se letterlijk te nemen verhalen, maar minstens een verslag van een innerlijk groeiend inzicht in Gautama. Dat uiteindelijk leidde tot de drastische keuze om het paleis te verlaten en bedelend rond te trekken.

De volgende fase, die hij na jaren rondzwerven bereikte, waren meerdere niveau’s van de ideale asceet. Eerst als zeer verwelkomd student bij Alara Kalama, een lokaal beroemd meditatieleraar. Na verloop van tijd vroeg Kalama hem om mede-leider van de club te worden en beoogd opvolger. Gautama vond echter de antwoorden van Kalama op levensvragen niet diep genoeg, trok verder, en doorliep exact hetzelfde proces bij leraar Udakka Ramaputta. Tot slot verzamelde hij een klein groepje mede-zoekers om zich heen, en volgde met hen het pad van de ideale fakir/asceet: hoe meer zelfkwelling en vasten hoe beter.

Toen hij inzag dat ook dit niet zijn doel-om-voor-te-leven was verliet hij het groepje, en accepteerde weer vast voedsel van een gulle geefster. Net als bij de eerdere pijnlijke vertrekken viel hem hoon ten deel – hij ‘brak alle beloften en verplichtingen’ van in dit geval een extreem asceet, net zoals hij dat eerder gedaan had met de plichten van een ideaal meditatieclub-lid en koningszoon/echtgenoot/vader.

En bereikte verlichting onder de Bodhiboom in Bodhgaya, India.

De vier waarheden

Het patroon van zijn eerste leerrede, in het hertenpark van Sarnath uitgesproken voor het groepje asceten dat hem de rug toegekeerd had, is die van een dokter. Een symptoom wordt ontdekt, de achterliggende ziekte, de vorm van de genezing en tot slot de stappen om die genezing te bereiken.

1. Dukkha. Vaak vertaald met ‘lijden’ maar de term ‘onbevredigendheid’ vind ik beter passen. Omdat alles in het leven tijdelijk is, en we juist iets met eeuwigheidswaarde wensen, zullen we geen blijvend geluk vinden in al die als ideaal voorgespiegelde zaken. Dus eigenlijk is er weinig edels aan deze eerste waarheid – het is meer een duiding dat wat velen als ideaal verkondigen eigenlijk gebakken lucht is. Zoals bouwen van je hele bestaan op drijfzand inplaats van op rotsgrond. Of een mooie andere omschrijving:
   Het is alsof je de hele tijd met een steentje in je schoen loopt, en dat steentje wil maar niet verdwijnen. Dit leidt tot het verlangen dat de zaken anders zijn dan ze zijn: “Als ik nou een groter huis, een betere baan, een leukere partner, rustigere kinderen, liefdevollere ouders had …dan zou het leven volmaakt zijn”.
2. De oorzaak van het ervaren van onbevredigendheid is begeerte of gehechtheid. Alles wat we ervaren en bezitten en fijn vinden willen we ‘voor eeuwig’; en wat we niet fijn vinden duwen we van ons af. De kunst is dus loslaten, dingen met minder hechting doen en juist ervan genieten in de realisatie wat er tijdelijk is.
3. Waarmee je dus eigenlijk al bij de derde waarheid komt: Nirvana. Dat is niet het stralend door de straten lopen met een aura om je hoofd, maar simpelweg handelen vanuit volmaakte wijsheid en volmaakt mededogen. Wie nirvana ervaart is één met de mensen en andere levende wezens om hem/haar heen, en accepteert alle onvermijdelijke veranderlijkheid in het leven.
4. Maar tussen dat Verlichte niveau en dat waar jij (en ik) nu zitten, middenin de symptomen van onbevredigendheid en hechting, zitten wel wat lichtjaren. Om die trap-van-duizend-treden behapbaar te maken, en te tonen dat elke stap die je zet kan tellen, formuleerde Boeddha het achtvoudig pad. Daarover een andere keer.

 

Correcte formulering van verlichting

Zowel de achterliggende ziekte, namelijk hechting, als de onthechting die aan nirvana gekoppeld is worden makkelijk verkeerd begrepen. Vandaar dat ik daar nog wat dieper op in ga aan de hand van één der beschrijvingen die Boeddha over de fysieke wereld gaf – de drie lakshanas oftewel karakteristieken van het gewone menselijke bestaan. Dat zijn dukkha/onbevredigendheid, boven al genoemd; tijdelijkheid/anicca en zelfloosheid/anatman.

Globaal zou je kunnen stellen dat verlichting betekent dat je tot in je poriën bewust geraakt bent, en voorleeft, hoe het bovenmenselijke bestaan geleefd kan worden:

• Inplaats van tijdelijkheid volg je de dharma, de door Boeddha herontdekte eeuwige wetten die o.a. inhouden dat je anderen behandelt zoals je zelf behandelt wilt worden.
• Inplaats van streven naar permanent geluk in aardse zaken geniet je wel degelijk van het tijdelijke geluk die bijvoorbeeld mooie natuur, kunst, een harmonieus familie- en seksleven, zinvol werk of reizen kunnen geven. Maar daarnaast probeer je, o.a. door meditatie en ethisch leven, te werken aan meer permanent geluk in je leven oftewel een stukje nirvana.
  In de terminologie van de onlangs genoemde maha-prajapati soetra gaat het dus om het langzaam vergroten van hartstochtloosheid, ongebonden zijn, zelfoverwinning, bescheidenheid, tevredenheid en volharding.
• En dat betekent ook realiseren dat er geen permanent zelf (atman) in je huist dat groter en sterker moet worden. Inplaats daarvan realiseer je dat je een deel van het grote geheel bent; in de taal van pakweg de Puur Land school ben je zelfs ‘een der stemmen van Amitabha die zijn boodschap van wijsheid en mededogen in het leven praktiseert en uitdraagt’. Je wordt met andere woorden een arya, een wijze die de diepe verbondenheid voorleeft. Of ook: jijzelf wordt getransformeerd tot je verlichte en gelukzalige identiteit. In psychologische termen noemen we dat ook wel eens ‘veranderen van individualist in een waarachtig individu’.

Dus de drie lakshanas worden gecompenseerd door het dieper bewust worden van dharma, nirvana en het pad der arya.

De kusala kammas

Je zou kunnen zeggen dat alle drie deze positieve concepten weer terugkomen in een ander populair rijtje: de vijf positieve leefregels/kwaliteiten. Die jij en ik als praktiserend boeddhist proberen na te leven, maar die op de graat bekeken pas 100% doorleefd worden op het niveau van de verlichte persoon. Het zijn:

• Liefdevolle vriendelijkheid (metta) maar ook de daar uit voortvloeiende kwaliteiten van mededogen, medevreugde en gelijkmoedigheid.
• Vrijgevigheid.
  Je zou kunnen zeggen dat deze eerste twee kwaliteiten je toesturen naar iemand die in positieve zin geen verschil maakt in mijn en dijn. De hele wereld wordt gedeeld tussen hem/haar en de andere levende wezens, en zhij zal proberen de ander nooit te benadelen ten gunste van zichzelf.
• Rust, eenvoud en tevredenheid – wat had je anders verwacht als onthechting een streven is?
• Waarheidsgetrouwheid.
• Handelen met heldere/onbezoedelde geest.

En zoals wel vaker betoogd geeft dit rijtje een veel accurater beeld van boeddhistische ethiek dan hun ‘Ik neem mij voor om niet…’ tegenhangers die de vijf leefregels heten.

Verbondenheid

Zoals wel vaker in mijn praatjes helpt een poëtische voetnoot soms om het concept helder te krijgen. En in dit geval ook een brug te slaan met andere religies; zoals je in mijn recente praatje over de Kalamas zag https://boeddhistischdagblad.nl/achtergronden/141122-wijs-en-onwijs-reflecties-over-de-kalama-sutta/ is het gedrag van een volgeling van Boeddha veel belangrijker dan de exacte levensleer vanwaaruit zhij zich tot dat gedrag laat inspireren! De tekst is van Pierre Kartner voor een kerstlied uit de jaren zeventig, gezongen door Ben Cramer, en voor die tranentrekker-context vind ik hem opvallend goed.

“Ik heb gebeden dat wij eens moeten leren.
dat wij de handen in elkaar moeten slaan.
Dit zijn de uren waarin wij moeten keren.
dat al het onrecht zo niet verder mag gaan.”

Dit is pure dharma – metta en vrijgevigheid horen ons te helpen bruggen te bouwen! (En ja dat ‘gebeden’ is weliswaar ietwat theïstisch, maar ook hier kan pakweg het bidden tot Amitabha ons in de buurt brengen…)

“Zeg niet dat je het niet nimmer hebt geweten.
steek je kop toch niet in de grond
in de duisternis moet er ook nog licht zijn.
één woord dat je verstond.”

Dit is meer de kennis/wijsheidsdimensie.

“Hoog aan de hemel staan de sterren die weten,
diep in de zee daar ligt het grote geheim
laat ons dan samen zoeken om het te vinden.
ik heb gebeden dat het waar mag zijn.”

Misschien dat Boeddha hier ook wel aan dacht zittend bij de Bodhiboom, luisterend naar het ononderbroken krekel-getjirp, onder de sterrenhemel van Bodhgaya?