• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Twaalfde jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Ramo de Boer
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Achtergronden » Wegen naar de vrijheid deel 3 – de oorzaken van de vrijheid

Wegen naar de vrijheid deel 3 – de oorzaken van de vrijheid

16 september 2019 door Erik Hoogcarspel

Sam Harris betoogt in zijn boekje ’Free Will’ dat onze vrije wil een illusie is, omdat onze gedachten worden veroorzaakt door hersenprocessen die hun eigen gang gaan. Dat we denken dat we een vrije wil hebben, komt omdat we van deze processen totaal geen benul hebben. Dankzij de wetenschap weten we nu wel beter. Als we niet zulke slimme instrumenten hadden uitgevonden en daarmee zulke slimme experimenten en metingen hadden verricht, hadden we nog steeds geloofd in een ziel of een geest. Gelukkig zijn we van deze illusie verlost: net als een regenboog niets anders is dan de verstrooiing van zonlicht door waterdruppels, zijn gedachten niets anders dan chemische reacties in de hersencellen. Althans dat denken we nu.

Bovenstaande klinkt erg overtuigend, totdat je de laatste zin leest. Het lijkt namelijk niet erg logisch dat een chemische reactie in de hersenen zichzelf begrijpt als een chemische reactie in de hersenen. Een chemische reactie in een glas water, zoals het oplossen van een aspirientje, begrijpt zichzelf niet als een chemische reactie in een glas water. Het antwoord van hersenwetenschappers is natuurlijk dat de hersenen juist zo bijzonder zijn omdat ze wel een dergelijk effect kunnen veroorzaken. Sommigen denken zelfs dat dit alleen maar komt omdat de hersenen zo ingewikkeld zijn. Als we een computer zouden maken die net zo ingewikkeld is, dan zal die ook beseffen dat hij een computer is. Een probleem is dan wel dat geen mens kan uitleggen hoe dat gaat, hoe lang experts er al over hebben nagedacht. Ze noemen dat ‘the hard problem’, het moeilijke probleem, en de eerste de beste die er ook maar iets verstandigs over kan zeggen, maakt een grote kans op een Nobelprijs.

Oorzaak en gevolg

Wat bedoelen we eigenlijk als we zeggen dat hersenprocessen gedachten veroorzaken? Wat is dit nu eigenlijk: iets veroorzaken? Ik laat hier een paar deskundigen aan het woord. (Hieronder staat slechts een deel van hun kritiek en om het niet al te ingewikkeld te maken heb ik de teksten samengevat.)

Nāgārjuna (2e eeuw):

Een oorzaak van iets is onzin, of deze nu bestaat of niet. Iets dat bestaat heeft geen oorzaak nodig, iets dat niet bestaat ook niet. (Madhymakakārikāh 1.7)

Sextus Empiricus (2e eeuw):

Als er geen oorzaken zouden zijn, dan zou alles uit alles kunnen ontstaan. Je kunt de oorzaak echter niet kennen zonder te weten wat het gevolg is, maar het gevolg kennen we pas als we weten wat de oorzaak is. Oorzakelijkheid is dus een cirkelredenering. Bovendien moeten oorzaken en gevolgen samen bestaan, anders kunnen ze geen relatie met elkaar hebben, hoe kan de een dan door de ander teweeg worden gebracht? (Grondslagen van het Scepticisme, Hoofdlijnen van het Pyrrhonisme III.V (17-28))

David Hume (1711-1776):

Als we denken dat iets een bepaald gevolg heeft, dan baseren we ons op ervaringen uit het verleden. Er is echter geen enkele garantie dat deze ervaringen zich zullen herhalen. Het gevolg kan deze keer heel anders zijn. Ons geloof in oorzaak en gevolg is dus niet gebaseerd op waarneming of logica, maar alleen op het geloof dat het verleden zich tot in het oneindige zal herhalen. (Het menselijk inzicht, blz. 67-75)

Vooral de analyses van David Hume hebben een grote invloed gehad. Hume ging ervan uit dat alle kennis uit de waarneming stamt. Wat we niet kunnen waarnemen is er niet en het is daarom een verzinsel. Het verband tussen oorzaak en gevolg kunnen we niet waarnemen, daarom kan het niet anders of we hebben het zelf verzonnen.

Niet iedereen zal het hiermee eens zijn. Is het niet zo dat we dagelijks het verband tussen oorzaak en gevolg ervaren? Strikt genomen is dat volgens Hume niet waar. Als u de kraan open draait, komt er water uit. Dat er water uit komt, is het gevolg van het open draaien van de kraan. We zien en voelen duidelijk het water, maar strikt genomen niet het verband tussen het draaien aan de kraan en het stromen van water, tussen oorzaak en gevolg. Als we voelen en zien dat we de kraan open draaien, verwachten we tegelijkertijd dat we water uit de kraan zullen zien stromen, en jawel, even later zien we het water. Mocht dat niet het geval zijn, dan komt plan B in werking: we zoeken net zolang tot we daar een oorzaak voor hebben gevonden. Hume wijst er dus op dat we alleen het een na het ander waarnemen, maar niet dat het een door het ander teweeg wordt gebracht en daar zit het probleem.

Leven in een interpretatie

Immanuel Kant (1724-1804) realiseerde zich dat Hume gelijk had: oorzakelijkheid wordt niet waargenomen. Toch kun je niet ontkennen dat oorzaken zowel in het dagelijkse leven als in de wetenschap erg belangrijk zijn. Hoe kan dat? Kant’s antwoord is: omdat we de dingen niet waarnemen zoals ze zijn, maar omdat de dingen zijn zoals we ze waarnemen.

Oorzaak en gevolg maken met andere woorden deel uit van onze interpretatie van de werkelijkheid, niet van de werkelijkheid zelf. De werkelijkheid zelf, die Kant het ‘Ding an Sich’ noemde, kunnen we niet kennen, omdat we vanaf onze geboorte al afhankelijk zijn van onze gebrekkige zintuigen en een verstand dat de indrukken ervan aan elkaar moet passen om er chocola van te maken. We kennen de echte werkelijkheid net zo goed als het oppervlakte van de zon: we maken ons er een voorstelling van aan de hand van een paar beelden en dat is alles. Kant wijst erop dat we er vaak duidelijk naast zitten, we stellen ons God voor als een oude man met een baard en engelen als figuren met zwanenvleugels. God is de enige die wel weet hoe het zit. In dit opzicht lijkt de kenleer van Kant erg op die van het boeddhistische Yogacāra, met dit verschil dat daar niet God, maar een boeddha de echte werkelijkheid kent.

We verdelen de wereld dus in oorzaken en gevolgen, dat hoort bij de cultuur. Aan een ding zelf is niet te zien of het een oorzaak is of een gevolg. Meestal is iets aan de ene kant een gevolg van iets en aan de andere kant een oorzaak van iets anders. In het dagelijkse leven is die indeling wat slordig, zo denken sommigen dat onder een ladder doorlopen een oorzaak kan zijn voor tegenspoed en dat tocht een oorzaak is van griep. De wetenschap maakt de indeling wat grondiger en heeft daardoor de griepinjectie uitgevonden.

Zoek de vrijheid

Hoe zit het nu met onze vrijheid? Zonder vrijheid geen verantwoordelijkheid. Als vrijheid een illusie is, dan is er niemand die iets doet, dan is er geen karma (zelfs niet in boeddhistische zin) en dan is alles toegestaan. We hebben gezien dat we ons vrijheid niet kunnen voorstellen, want in onze voorstelling van de werkelijkheid wordt alles door oorzaak en gevolg bepaald. Dat we ons onze vrijheid niet (wetenschappelijk) kunnen voorstellen, betekent echter nog niet dat die er niet is. Het bestaan van ethiek bewijst dat deze vrijheid wel degelijk bestaat, maar blijkbaar buiten onze voorstellingen om. Vrijheid is verantwoordelijkheid en daarom onmisbaar voor elke vorm van ethiek, voor normen en waarden. Het maakt dat we iets belangrijk kunnen vinden en ernaar kunnen streven. We verheffen ons dan even boven de werkelijkheid, boven wat er direct aan de hand is en we kijken naar onze principes en ons geweten. Het kan bijvoorbeeld erg voordelig zijn voor iemand om in een bepaalde situatie te liegen, maar diezelfde persoon zal ook moeten toegeven dat liegen in het algemeen niet goed is.

Voor Kant betekent ethiek dat je niet toegeeft aan de verleiding van de situatie, maar je houdt aan je principes. Daarmee stijg je boven jezelf uit. Dit is vergelijkbaar met de boeddhistische ethiek, die een middel is om je te bevrijden van gehechtheid aan je voorstelling van de werkelijkheid. De vijf leefregels, pañcasīla, worden vaak beschreven als een soort praktisch hulpmiddel om geen problemen te krijgen of te veroorzaken, maar wie ze combineert met meditatie, merkt dat het er in wezen om gaat los te komen van de behoefte ze te overtreden. Waarom zou je bijvoorbeeld liegen? Omdat je er voordeel van hebt, of uit begeerte, of uit angst, of uit zelfbescherming? Hoe minder je jezelf belangrijk vindt, hoe minder je het gevoel hebt dat er iets is dat beschermd moet worden of voordeel verdient. Met andere woorden op deze manier realiseer je je de kenmerken van het bestaan: onbevredigend (dukkha), vluchtig (anicca) en zonder zelf (anattā).

Kant is het dus in elk geval in één ding met de Boeddha eens: de echte vrijheid wordt gevonden in dat wat geen oorzaken heeft, geen duur, geen ontstaan of vergaan.

Erik Hoogcarspel studeerde filosofie en Indische talen aan de rijksuniversiteiten in Groningen en Leiden. Hij ontmoette in 1975 de 16e Karmapa, het hoofd van de Karma Kagyü School, één van de vier kloosterscholen van het Tibetaans boeddhisme en was penningmeester van de Nederlandse stichting van deze school. In 1978 richtte hij samen met Jildi Mohamad Sjah het Boeddhistisch Meditatiecentrum te Groningen op. Hij was columnist in verschillende bladen en publiceerde ‘Koken met Filosofie’ en een vertaling van de belangrijkste tekst van Nagarjuna ‘Grondregels van de filosofie van het midden’ (Olive Press, Amsterdam 2005, alsmede een Engelse versie). Hij doceerde aan de Radboud Universiteit Nijmegen, de Goudse Scholengemeenschap Leo Vroman en is verbonden aan het Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden. Dit is tevens de uitgever van zijn boek ‘Het Boeddha-fenomeen’ (2016), de Engelse versie draagt de titel ‘Phenomenal Emptyness’ en is verkrijgbaar bij Amazon.
Geraadpleegde boeken
Erik Hoogcarspel: ‘Grondregels van de filosofie van het midden; – Olive Press, Amsterdam 2002
Sextus Empiricus (R. Ferwerda, vert.): ‘Grondslagen van het scepticisme’ – Ambo, Amsterdam 1996
David Hume (J. Kuin, vert.): ‘Het menselijk inzicht. Een onderzoek naar het denken van de mens’ – Boom, Amsterdam 1978.

 

Delen is rijkdom:

  • Twitter
  • LinkedIn
  • E-mail

Categorie: Achtergronden, Boeddhisme, Natuur, Pakhuis van Verlangen Tags: David Hume, Ding an Sich, Erik, Erik Hoogcarspel, Immanuel Kant, Nagarjuna, oorzaak en gevolg, Sam Harris, vrijheid

Lees ook:

  1. Kwantum en leegte 2 – De blik van bovenaf
  2. Wegen naar de vrijheid deel 1 – De kosmische grap en het existentialisme
  3. Wie geen hoofd heeft, kijkt niet scheel
  4. Bovenal bemin de mens

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Lees Interacties

Reacties

  1. Hans Tilman zegt

    16 september 2019 om 14:46

    Oorzaak en gevolg bestaan, maar zijn in hun samenhang niet te bevatten. Als iets bijvoorbeeld in mijn genen zit, dan zijn daar miljoenen jaren aan evolutionaire processen aan vooraf gegaan. Alles grijpt oorzakelijk in elkaar en alles hangt op circulaire wijze, in een oneindig en tijdsloos universum, met alles samen. Binnen die complexiteit besta ik en zal het moeten zien te rooien.
    Als oorzaak en gevolg niet zouden bestaan, dan kunnen we de wetenschap en ons strafrecht wel in de prullenbak deponeren. Bovendien zou zingeving totaal geen zin meer hebben.

    Ik kan er met mijn pet niet bij als mijn brein op moleculair niveau mijn gedrag zou aansturen, als een soort willoos lichaam in de maalstroom van het bestaan. Bij de vrije wil draait het er immers om dat mijn toekomst onbestendig is, dat ik daarbinnen mijn eigen weg moet zien te vinden en op het verloop van mijn eigen leven invloed kan uitoefenen. Er is dus een keuzemogelijkheid met beperkte vrijheden. Ik verhoud mij tot… datgene wat op mijn pad komt. Ieder besluit brengt echter een keten aan reacties teweeg, waar ikzelf ook weer onderdeel van uitmaak. Dat is – voor zover ik weet – de betekenis van Karma.

    • G.J. Smeets zegt

      16 september 2019 om 19:24

      “Als oorzaak en gevolg niet zouden bestaan, dan kunnen we de wetenschap en ons strafrecht wel in de prullenbak deponeren.”

      Heb je ooit stilgestaan bij het idee dat wetenschap en strafrecht inderdaad prullen in een bak zijn?

      En ooit erbij stilgestaan dat prullen het spul is waarvan we zelf gemaakt zijn?

      • Hans Tilman zegt

        18 september 2019 om 09:48

        Nee, dat heb ik niet, maar doe dat nu: ‘Voor zover ik begrijp, beweerde Kant iets in de trant van: “Durf te denken, maar realiseer je ook dat je verstand ontoereikend is om alles via oorzaak en gevolg te kunnen verklaren.” Met verklaringen over God, hiernamaals en de ziel etc. hield hij zich niet zozeer bezig, want lagen buiten de grenzen van het logisch redeneren. Volgens mij deed Boeddha er eveneens het zwijgen toe, daar waar hem vragen over de transcendente en mystieke wereld(en) werden gesteld. Ook hier de boodschap dat wij met verstandelijk redeneren het leven en ons bestaan niet kunnen doorgronden. Boeddha verwees ons naar de wereld van het gewaarzijn in het hier-en-nu. Het ont-doen van het doen en het gewaarzijn van onder andere het denken. Beiden bieden de mogelijkheid, en vrijheid, om je handelen aan de door hen ontwikkelde leefregels te kunnen toetsen. Het staat een ieder vrij om leefregels of andere verschijningsvormen tot prul te verklaren. Nu ik erover heb nagedacht, is dat niet de weg die ik wil gaan.

        Onder invloed van neurowetenschappers, waaronder Sam Harris, komen we in het hedendaagse debat terecht dat wij ons brein zijn en ons gedrag het resultaat is van zintuiglijke processen en dat bewustzijn slechts als illusie zou bestaan. Maar… volgens mij zijn wij ons bewustzijn en zetelt dat niet alleen in ons brein. Wat wel kan, is dat wij ons brein via sociale interactie en meditatie ontwikkelen. Hersenen zijn flexibel. Groei vraagt echter om investeren in anderen en onszelf. Wij zijn geen slachtoffers van genen, neuronen en synapsen, maar scheppende krachten in een onbegrijpelijk en oneindig universum. Daarin schuilt een ondoorgrondelijk en prachtig raadsel.’

        • G.J. Smeets zegt

          18 september 2019 om 19:12

          “Maar… volgens mij zijn wij ons bewustzijn en zetelt dat niet alleen in ons brein.”

          Dank voor je heldere reactie. Ikzelf heb geen flauw idee wat bewustzijn is, laat staan dat ik een idee heb waar het zetelt. De term ’bewustzijn’ lijkt me een verbale stoplap om het gapende gat in de verbale stoplap oorzaak/gevolg te dichten die op zijn beurt andere gaten in verbale stoplappen moet dichten. Turtles all the way down, ofwel: het regressieprobleem. Kun je googlen of je licht opsteken bij BD-columnist Hans van Dam die er een fijne neus voor heeft.

          Bewustzijn, ik weet niet wat dat is. Ik weet wel dat niemand dat weet: geen enkel oog kan zichzelf zien kijken. Effe doordenken en dan doorvoelen, of omgekeerd.

  2. Henk van Kalken zegt

    17 september 2019 om 10:27

    Ach, al die pogingen om een soort waarheid te onderscheiden die niet te onderscheiden valt. Met filosofische bespiegelingen proberen we het raadsel van onze existentie te begrijpen. Einstein zei ooit: “Filosofen kauwen voortdurend zonder iets in de mond te hebben” En: “We kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt.” Oh ja, en Johan Cruijff zei ooit: “Ik geloof niet omdat ik dus niet gelovig ben maar ik denk wel dat er iets anders is, maar daardoor geloof ik datgene wat ik dus denk dat er is.” En wij modderen intussen maar door, zoekend naar iets wat onvindbaar is, omdat je het al bent.”

  3. Bolletje zegt

    17 september 2019 om 20:59

    Vrije wil, al zou het een illusie zijn. Dan nog is het een functionele illusie. Ik heb het gevoel dat ik zelf mijn leven kan kiezen/inrichten, zoals men dat in Frans existentialisme uitdacht. Misschien is dat een fantoom, maar als het een functioneel fantoom is, doet dat er toe? Als het lijkt dat ik kies en als die illusie zo sterk is, dat het gewoon echt aanvoelt. Wat is dan het verschil ? Zoals de man die in de matrix ( de sci-fi film ) een hamburger eet. De hamburger is dan wel ‘nep’, maar de hamburger smaakt niet nep. Voor onze kleine breintjes, in onze kleine wereldje, functioneert er zoiets als free will.

Primaire Sidebar

Door:

Erik Hoogcarspel

Erik Hoogcarspel studeerde filosofie en Indische talen aan de rijksuniversiteiten in Groningen en Leiden. Hij publiceerde ‘Koken met Filosofie’ en een vertaling van de belangrijkste tekst van Nagarjuna ‘Grondregels van de filosofie van het midden’. 
Alle artikelen »

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

23 mrt
Zen Meditatie Introductie
23 mrt 23
27 mrt
Wekelijkse Zen in Twente meditatie avond op maandag
27 mrt 23
28 mrt
Meditatiecursus in de Dhammakaya traditie
28 mrt 23
28 mrt
Vipassana meditatie Rotterdam
28 mrt 23
Rotterdam
29 mrt
Ontspanningsmeditatie Rotterdam (vipassana)
29 mrt 23
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Wanneer iedereen liegt, weet niemand nog wie er liegt

    Kees Moerbeek - 19 maart 2023

    Een staatsgreep, of het manipuleren van het politieke systeem zijn voorbeelden van andere manieren om aan de macht te grijpen dan verkiezingen. Onverbloemde macht is echter beperkt houdbaar en macht verkregen met geweld vraagt meer geweld om het in stand te houden.

    Geschiedkundige Romila Thapar – de stem van afwijkende meningen

    Kees Moerbeek - 12 maart 2023

    Romila Thapar is een van India’s meest vooraanstaande geschiedkundigen. In haar boek Voices of Dissent (2020) beschrijft ze de rol van het ‘meningsverschil’ in de verschillende periodes van de Indiase geschiedenis. De Boeddha was een van degenen die vraagtekens zette en met een alternatief kwam. Dit artikel gaat met grote stappen door haar boek.

    Het jaar 2023 – dag 66 – vlokjesneeuw

    Joop Ha Hoek - 7 maart 2023

    KNMI regen en natte sneeuw. Somewhere over the rainbow, skies are blue. Take care out-there.

    Spelen met oneindigheid, verrassende figuren en patronen

    Erik Hoogcarspel - 6 maart 2023

    Hoe zit het nu met het oneindige? Om te beginnen merkt Zantema op dat er verschillende soorten oneindigheid bestaan. Als voorbeeld noemt hij het zogenaamde Hilbert-hotel, vernoemd naar de wiskundige David Hilbert. Dit is een denkbeeldig hotel met oneindig veel kamers. Als deze allemaal bezet zijn en er meldt zich een nieuwe gast, dan zou hij of zij op het eerste gezicht geen kamer kunnen krijgen. Dit lukt echter wel met een bepaald trucje: laat iedere gast verhuizen naar de kamer ernaast. Deze is er altijd, anders zouden er niet oneindig veel kamers zijn. De eerste kamer komt dan vrij.

    Hoe zen is Zuid? De weg van de vier geloften met een bus vol ikken.

    Erik Hoogcarspel - 2 maart 2023

    De schrijfster, Hanneke Dijkman, is lerares zenmeditatie en woont in Rotterdam Zuid, in de wijk Vreewijk. Als Rotterdammer vraag je je dan af zen in Zuid ‘ken dit wel?’ Zuid is namelijk het jongste en armste deel van de stad, de plaats waar in het begin van de vorige eeuw arme landarbeiders uit Zeeland en Friesland kwamen wonen om in de haven te werken. De Rotterdammers aan de linker Maasoever hadden het toen over de ‘boeren’, die een geit op zolder hadden en in klederdracht liepen. Dit is natuurlijk nogal overdreven, maar Zuid heeft de reputatie van een verzameling probleemwijken nooit helemaal van zich af kunnen schudden.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Wereldwijd blinddoeken wetenschappers standbeelden en eisen klimaatactie
    • Guy – De aandacht van satipatthana (2)
    • Ludo – Eén
    • Bhutan: ‘Bruto Nationaal Ongeluk voor 140.000 verzwegen vluchtelingen’
    • Het verkennen van Bhutans spirituele erfgoed, boeddhistische tradities

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.

     

    Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken.  Via de instellingen kun je bepalen wat je wel of niet toestaat: bekijk je instellingen.

     

    Privacy en cookies

    Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken en als je reageert: je naam en mailadres.

    Zo houden we bij hoe de site gebruikt wordt en hoe vaak.

    Hier kun je instellen welke cookies je wel of niet toestaat.

    Noodzakelijke cookies

    Met deze cookies slaan we je voorkeuren in het gebruik van deze website op.

    If you disable this cookie, we will not be able to save your preferences. This means that every time you visit this website you will need to enable or disable cookies again.

    Privacy

    Bekijk wat we wel of niet doen met je gegevens