Toevlucht en bekering – wat is bekering eigenlijk?

De toevlucht is de bevestiging van een bekering en bekering speelt een grote rol in vele religies. Het speelt een grote rol in de geschiedenis van het christendom en ook in die van het boeddhisme. Sommigen noemen de westerse cultuur nog steeds ‘joods-christelijk’ en dat komt alleen maar doordat keizer Constantijn het een goed idee vond om zich tot het christendom te bekeren. Het boeddhisme heeft erg geprofiteerd van de bekering van de machtige keizer Asoka. Zowel christelijke als islamitische en boeddhistische missionarissen zijn ver van huis gegaan om vaak met gevaar voor eigen leven mensen te bekeren. Wat is een bekering eigenlijk?

Pierre Hadot definieert bekering op bladzijde 255 van zijn boek ‘Exercices spirituels et philosophie antique’ als een verandering van gedachten. Laten we de tekening hiernaast als voorbeeld nemen. De werkelijkheid is als de bovenste tekening en we hebben er een idee over hoe ze is. Stel dat we de tekening zien als de kubus linksonder. Nadat we van gedachten zijn veranderd, zien we de tekening als de kubus rechtsonder. Door deze bekering begrijpen we de tekening op een andere manier, het is daarvoor niet nodig om iets bij te leren. Je moet alleen dat wat je al weet in een ander perspectief zien. Daartoe moet je worden overtuigd, door jezelf of door een ander. Proberen jezelf te overtuigen is een ander woord voor nadenken. Je kunt hier trouwens nog iets van leren: het is heel moeilijk om de bovenste tekening niet als kubus te zien. Als we ernaar kijken voelen we een soort van ongemak, want het lijkt wel of de tekening heen en weer beweegt van de ene kubus naar de andere. De tekening is anicca, vergankelijk, instabiel, net als de gehele werkelijkheid waarin we leven. Deze instabiliteit proberen we met ons oordeel te overwinnen. In dit oordeel hebben we het niet voor het zeggen, het oordeel is dus een niet-zelf, anatta.

Je kunt natuurlijk ook van mening veranderen doordat je iets leert wat je eerst niet wist. Zo zijn bijvoorbeeld een aantal bankdirecteuren door een bezoekje aan de noordpool van mening veranderd over de gevaren van de klimaatcatastrofe. Dit kun je een bekering noemen, maar het is eigenlijk een soort onderwijs. Een echte bekering is als je overtuigd wordt doordat je herinnerd wordt aan feiten die je wel kende maar over het hoofd hebt gezien. Het is bijvoorbeeld een bekende praktijk in boeddhistische kloosters om monniken te laten kijken naar een lijk in verschillende stadia van ontbinding. In sommige kloosters in Thailand en Cambodia zijn daar afbeeldingen van op de muur geschilderd. Op deze manier worden de monniken herinnerd aan hun eigen vergankelijkheid. Ze doen geen nieuwe kennis op, dat zou het geval zijn als de afbeeldingen worden gebruikt in een opleiding tot lijkschouwer.

Kisagotami

Een heel goed voorbeeld van bekering is het geval van Kisagotami, die dacht dat de Boeddha haar gestorven kindje weer tot leven kon wekken. Als de Boeddha domweg had gezegd dat dit onmogelijk is, had ze hem misschien niet geloofd. Nu kreeg ze van de Boeddha de opdracht om een mosterdzaadje te vinden in een familie waar nog nooit iemand was gestorven. Doordat ze zo lang met de dood van medemensen werd geconfronteerd, realiseerde ze zich uiteindelijk dat de dood onontkoombaar en onvoorspelbaar is. Dit wist ze natuurlijk wel, maar ze had het zich nog nooit gerealiseerd. Opeens besefte ze dit en was bekeerd: haar perspectief op het leven was veranderd. Bij dit soort bekeringen begrijp je dat je vorige standpunt verkeerd of te beperkt was en je hebt echt het gevoel iets beter te hebben begrepen. Er zijn vele voorbeelden te vinden in de Pāli Canon waar mensen dit ook letterlijk zeggen.

Zelfbekering

Er zijn dus twee soorten bekeringen: zij die gebaseerd zijn op opdoen van nieuwe kennis en zij die gebaseerd zijn op nadenken. De eerste soort heeft betrekking op hoe we omgaan met situaties in de wereld, de tweede heeft betrekking op hoe we omgaan met onszelf. De boeddhistische leer bestaat in wezen uit waarheden die gebaseerd zijn op verandering van perspectief op onszelf, feitenkennis, zoals bijvoorbeeld de karmaleer, eventuele wedergeboorten, de geboortedatum van de boeddha, het aantal hellen en hemelen, enzovoort, heb je niet nodig om het nirvāṇa te bereiken. Dit soort kennis kan in bepaalde situaties misschien een hulpmiddel zijn, maar ze is niet echt nodig. De weg naar nirvāṇa is in wezen een ononderbroken serie van zelfbekeringen van het perspectief op het zelf, die eindigt op het punt dat er niets meer te bekeren valt. Dit is de reden dat vaak wordt gezegd dat samsāra en nirvāṇa hetzelfde zijn, het is namelijk een kwestie van perspectief. Mediteren is een manier om jezelf te bekeren, niet om je ziel te zuiveren of om kracht op te doen, zoals in het hindoeïsme. Vipassana betekent diep inzicht, het is geen mentale fitness. Het is in de eerste plaats inzicht in de vier kenmerken van de wereld: vergankelijkheid, onbevredigendheid, zelfloosheid en leegte is een kwestie van perspectief, als je het eenmaal te pakken hebt, herken je het bij elke ervaring. Het probleem is alleen dat we zo aan het oude perspectief zijn gewend dat we steeds terugvallen in het perspectief van blijvendheid, genot, zelfzucht en bestaan.

Inkeer en ommekeer

Hadot merkt op dat er in de antieke Griekse filosofie over twee andere soorten bekeringen wordt gesproken: de epistrophè, die ik gemakshalve ‘inkeer’ zal noemen en de totale verandering van geest, de metanoia, die ik hier de ‘ommekeer’ noem. De inkeer wordt uitgedrukt in de parabel van de verloren zoon. De ziel is afgedwaald van het rechte pad, komt door zijn ervaringen tot inkeer en vindt zijn oorspronkelijke zuiverheid terug. De bekering in het christendom is een inkeer, want de ziel is geschapen door God, zelfs in Zijn evenbeeld en is dus met een besef van God en een oorspronkelijke zuiverheid geboren. Als de ziel dit inziet, keert zij terug naar het huis van haar Vader en gaat liedjes over Hem zingen in de kerk. De bekering in het oude boeddhisme is een ommekeer. Kisagotami kreeg door de instructie van de Boeddha een perspectief op het leven dat ze nooit eerder had gehad en waarmee ze ook niet geboren was. In de antieke Griekse filosofie is de filosofie van Plato een voorbeeld van een inkeer en die van de Stoïcijnen een voorbeeld van een ommekeer.

De hoogste tantra

Er heeft zich in de geschiedenis van het boeddhisme echter een ontwikkeling voorgedaan waardoor ook daar een traditie van inkeer is ontstaan. De brahmanen waren altijd al opgevoed met inkeer: de kern van je zelf, het ātman, is volgens de oepanishaden identiek aan het wezen van het zijn, het brahman. De opgave van een brahmaan is nu dit brahman in het ātman te ontdekken. Lukt hem dat dan gaat hij na zijn dood naar de hemel van het brahman. Dit is mogelijk de inspiratie geweest voor de boeddhistische theorie van de tathāghatagarba, die voor het eerst in de derde eeuw werd neergeschreven in de Tathāgatagarbha Sūtra. Deze tekst legt uit dat er in elk wezen een boeddhafoetus aanwezig is, een onveranderlijke kern die onder gunstige voorwaarden een boeddha wordt. De belangrijkste tekst uit deze traditie is de Ratnagotravibhāga, die ook wel Uttaratantraśāstra wordt genoemd (Handboek van de Ultieme Leer, door de Tibetanen vertaald als ‘Gyu Lama‘, ‘De hoogste tantra’).

Langzamerhand werd het woord tathāghatagarba geïnterpreteerd als boeddha-baarmoeder of boeddha-matrix (het woord ‘gharba’ heeft beide betekenissen) en vooral in China als boeddhanatuur. In China werd het begrip ‘boeddhanatuur hebben’ na verloop van tijd opgevat als ‘boeddhanatuur zijn’, waardoor het veel ging lijken op het traditionele Chinese begrip ‘dào’, wat zoiets betekent als de natuurlijke gang van zaken. In het Chinese boeddhisme kun je dus zeggen dat je in wezen al een boeddha bent, maar dat je dat alleen nog even moet leren beseffen. In het zenboeddhisme is de zazen bedoeld om je boeddhanatuur zich te laten manifesteren, dit is een zaak van inkeer, de boeddha in je op te wekken. In de praktijk van de koan probeert de meester bekeringen, satori’s, teweeg te brengen, die eveneens van binnenuit moeten komen. Het Chinese boeddhisme en in mindere mate het Tibetaanse, lijkt dus wat type bekering betreft een beetje op het christendom. Het oude boeddhisme lijkt in dat opzicht een beetje op antieke Griekse filosofische tradities als de Stoa.

Als voorbeeld van de inkeer in het Chinese boeddhisme kun je denken aan het verhaal van de gedichtenwedstrijd tussen de zenmeesters Shenxiu en Huineng. Shenxiu vergelijkt in zijn gedicht de oorspronkelijke geest (de boeddhanatuur) met een spiegel die door meditatie gepoetst moet worden. Huineng maakt grote indruk als hij met zijn gedicht antwoordt dat de oorspronkelijke geest niet vuil kan worden. Hiermee zegt hij met zoveel woorden dat iedereen al boeddha is zonder het te weten. De ommekeer in het oude boeddhisme komt duidelijk naar voren in de Ariyapariyesanasutta. De Boeddha beschrijft daar hoe hij na zijn ontwaken naar het Hertenpark in Sarnath gaat om zijn vroegere metgezellen te vertellen wat hij heeft ontdekt. Als iemand hem dan aanspreekt met ‘vriend Gautama’ antwoordt de Boeddha: ‘Monniken spreekt de Voleindigde niet aan met zijn naam en het woord ‘vriend’. De Voleindigde is een heilige, een volledig ontwaakte.’ (Majjhima-Nikāya I, blz. 294) De Boeddha geeft met andere woorden te kennen dat hij totaal is veranderd.

Een veelvormig boeddhisme

De toevlucht is de bevestiging van een bekering. Bekeringen zijn erg belangrijk bij het proces van verlossing, ook in het boeddhisme. Je kunt bekeringen op verschillende manieren in soorten onder verdelen. Het onderscheid tussen inkeer en ommekeer is interessant, want het toont aan dat er twee verschillende strategieën zijn om tot verlossing te komen: ontdekking of zuivering. Bij een ommekeer moet je je doel nog bereiken, het ligt in de toekomst. Bij een inkeer heb je je doel al bereikt en moet je het verleden herstellen. Het onderscheid helpt om verlossingsstrategieën beter te begrijpen. Het blijkt dat bij andere verlossingswegen, onder andere in het westen, eenzelfde onderscheid kan worden gemaakt.

Het is overigens niet de bedoeling om een soort puur oerboeddhisme terug te vinden en alle ontwikkelingen vervolgens tot vervalsing te verklaren, zoals sommige Duitse en Oostenrijkse professors hebben geprobeerd. Elke vorm van boeddhisme is op zich compleet. Ook als boeddhisten moeten we leren leven met verschillen. In het Lotussutra wordt gesuggereerd dat er maar één enkel waar boeddhisme is. Ik denk dat we dat zouden moeten relativeren. Toen we in het Westen nog dachten dat er maar één waar christendom was, stookten we tot algemene lering en vermaak publiekelijk de ketters op op de Grote Markt. In het Midden-Oosten doen zich eveneens soortgelijke taferelen voor en dan hebben we het nog niet eens over de ware Chinese ideologie van de Chinese Communistische Partij. In de geschiedenis van het boeddhisme hebben zich al eens ernstige conflicten voorgedaan. De wortel van dit soort conflicten is een middeleeuws waarheidsbegrip: er is één en slechts één waarheid en de rest is slecht, bedreigend, ongezond, duivels en ga zo maar door. De boeddha van de beeldjes raakt echter met zijn rechterhand de grond aan, dat betekent dat de leer open source is, er is geen patent op en geen monopolie van. We moeten misschien wel eens nadenken over de bloatware.

Verschillen zijn belangrijk ze geven ruimte tot ontwikkeling en ze stemmen tot nadenken. Het boeddhisme is net zoals zovele andere dingen een diamant met vele facetten, Het juweel in de lotus.