Mindful of kindful – nieuwe wegen of oude wijn?

Boeddhisch mediteren kent al heel wat jaren zijn ‘uitnodigende zusje’ de mindfulness. Maar deze beoefeningen kunnen toch vrij ver uit elkaar liggen; als toevoeging op mindfulness is daarom kindfulness ontstaan, en dat kan sommigen onder ons écht helpen.

Werkveld

Mindfulness, of voluit Mindfulness Based Stress Reduction, is een ‘seculiere’ beoefening gericht op mensen met psychisch lijden; zoals burn-outs, depressies en overspannenheid. Daarmee is het op een andere wijze ‘seculier’ dan Goenka’s vipassana technieken, die wel degelijk direct aan het boeddhisme uit de Pali-Canon gekoppeld zijn. Mindfulness is verenigbaar, en wordt ook verenigd, met allerlei spirituele inzichten; het wordt bijvoorbeeld ook aangeboden tesamen met christelijke, Joodse, Soefi- of Hindoeistische spiritualiteit. Je zou het in het spectrum tussen objectieve wetenschap en subjectieve spiritualiteit relatief dicht bij de objectieve kant kunnen plaatsen.

Boeddhistisch mediteren hoeven we voor het publiek hier nauwelijks verder te introduceren. Het doel is niet enkel om tot rust te komen, maar om te helpen diepe wijsheid en mededogen te bereiken. Met andere woorden, ons naar de verlichting te brengen. Metta oftewel liefdevolle vriendelijkheid wordt beoefend in de metta bhavana meditatie, en is gekoppeld aan het mededogen dat Boeddha ons leerde. Hoezeer we het ook proberen te ontwikkelen, echte diepgewortelde metta ligt toch wel enkele lichtjaren boven jouw en mijn gewone bestaansniveau. Denk aan Boeddha die onbevreesd op massamoordenaar Angulimala afliep, of die zijn volgelingen met de parabel van de zaag instrueerde zelfs hun beestachtig martelende moordenaars lief te hebben. Dat is mogelijk vergelijkbaar met onbevreesd rondlopen in een oorlogsgebied, of misschien wel om met zichtbare sieraden behangen ‘s nachts rond te lopen in een Nederlandse ghettowijk en ook nog eens straatbendeleden vriendelijk aan te spreken. Metta zit dus overduidelijk aan de subjectieve kant van het spectrum tussen wetenschap en spiritualiteit.

Kindfulness

En in dat ‘gat’ springt Kindfulness . Je zou het kunnen vertalen als aandachtige vriendelijkheid, een trapje lichter dan metta. Als een student met mindfulness weliswaar rust en objectiviteit vindt maar moeite heeft bij de eigen emoties te komen en een positiever zelfbeeld te krijgen, dan zijn aanvullende technieken nuttig. Maar veel mensen die aan mindfulness doen hebben niets aan universele liefdevolle vriendelijkheid, aan metta – dat zijn te hoog gegrepen woorden die hen afschrikken of zelfs gillend doen weglopen. Dus wat je doet in de kindfulness-oefeningen is daar niet direct over praten, maar te beginnen bij jezelf. Je wordt wat zachter voor jezelf; en van daaruit kan dit beetje bij beetje worden uitgebreid naar anderen. Sterker nog: een erg handige manier om zelf beter door anderen behandeld te worden is zelf vriendelijk zijn. Welbegrepen eigenbelang is als stap naar altruïstisch gedrag niet per se te veroordelen, mits het maar een tussenplateau is dat je ooit wilt gaan ontgroeien. Dus je kunt uiteindelijk bij hetzelfde gedrag als de metta-beoefenaar uitkomen maar de manier waarop is anders: geleidelijker vooral. En als mensen halverwege pauzeren, met nog een stuk eigenbelang bij hun vriendelijkheid, dan is dat niet per se slecht; soms zelfs beter dan leerlingen die claimen vol metta te handelen maar door gebrek aan realisme en zelfkennis zichzelf (en anderen) voor de gek houden.

Beeldspraak

Qua benadering en uitleg is er, behalve die geleidelijkheid, weinig fundamenteel verschil tussen aandachtige vriendelijkheid en liefdevolle vriendelijkheid. De vijf stadia van de kindfulness-meditatie lopen ook parallel met de metta bhavana, met wel wat extra accenten op het eerste stadium (jezelf alle positiviteit die je verdient toewensen.) Daarom nu een paar hopelijk verhelderende stukjes beschrijving van kindfulness, om het nog wat beter te duiden.

Beeld je een bloemperk in, bijvoorbeeld in het prachtige mettavihara retraitecentrum waar dit praatje ontstaan is. Het is net omgeschoffeld en met bloemzaad ingezaaid. Tijdens het ontkiemproces van de bloemen zal ongetwijfeld blijken dat er ook onkruidzaad in de aarde beland is, en dat gaat in de groei concurreren met de bloemen. Net zo is jouw in principe neutrale geest het speelveld van gewenste (positieve) gedachten zoals vriendelijkheid, rust en reflectief denken; en van minder positieve gedachten zoals afkeer, afgunst of hebzucht. De kunst van aandachtige vriendelijkheid is nu om beide soorten ‘zaden’ in je geest te observeren, en ook onderscheid te maken welke je nuttig vindt en welke niet. Maar de ongewenste gedachten niet te onderdrukken; je erkent dat ze er zijn, ze hebben ook vaak met basisreflexen te maken zoals zelfbescherming en controledrift. Doch besluit nadrukkelijk dat deze gedachten verder geen aandacht verdienen, want jij weet dat voor jezelf (en voor anderen) die vriendelijkheid en altruïsme gewoon beter zijn. En dat kun je vergelijken met water en bemesting geven aan de bloemen en niet aan het onkruid, en dat maakt echt verschil van hoe dit bloemperk zich ontwikkelt.

Vooroordelen en verwarringen

Net zoals metta en karuna wordt aandachtige vriendelijkheid oftewel kindfulness vaak verkeerd begrepen, en als je vrienden/familie/collega’s zegt dat je ermee bezig bent is er veelal enige kritiek of zelfs hoon te horen. Vandaar dat we enkele van die vooroordelen opsommen en proberen uit de wereld te helpen.

• ‘Vriendelijkheid is voor slappelingen’. Nee het eist juist kracht om natuurlijke reflexen van afkeer, versus situaties en mensen, te doorzien en overwinnen.
• ‘Je laat over je lopen als je altijd vriendelijk wilt zijn’. Wederom: jezelf kwetsbaar opstellen eist juist grote moed, en vriendelijkheid vanuit empathie zal herkend worden. Vriendelijk ben je beslist niet om jezelf sub-assertief weg te cijferen; kindfulness doe je omdat het uiteindelijk beter is voor de ander én jezelf.
• ‘De ander zal me als slap zien en alleen maar meer gaan eisen, inplaats van dat de vriendelijkheid wederkerig wordt.’ Nee hoor, het eist wat doorzettingsvermogen maar uiteindelijk, als men ziet dat jouw vriendelijkheid vanuit het hart komt en geen theater is, zal er toenadering komen.
• ‘Vriendelijkheid geeft misschien wel resultaat maar veel te langzaam voor mij’. Wel hier heeft het kwade stemmetje een punt – als je per se haast wilt hebben dan is vriendelijkheid niet de beste route. Maar wie zegt dat met onvriendelijk gedrag überhaupt enig blijvend resultaat mogelijk zal zijn?
• ‘Je vermijdt je negatieve gevoelens door geforceerde vriendelijkheid, en speelt theater naar jezelf en de ander toe’. Nee hoor, kindfulness eist dat je die negatieve gevoelens onder ogen ziet, en ermee ‘afrekent’ door doelbewust aandacht te geven niet aan dit onkruid-in-de-geest maar aan de bloemen-in-de-geest.

Tot zover de vooroordelen en misschien ook wel verwarringen vanuit anderen. Vanuit de beoefenaars zelf zijn er óók verwarringen; aandachtige vriendelijkheid wordt soms verkeerd begrepen en de pogingen ertoe leiden tot heel andere, en ook weer ongewenste, emoties. Te weten

1. Sentimentaliteit. Inplaats van observerende positiviteit met de ander laat je alle emoties de vrije loop, wat vaak tot overdreven spraak leidt inplaats van tot zinnige behulpzaamheid.
2. Medelijden. Het woord zegt het al. Er zou empathie met de ander en diens problemen moeten zijn, en van daaruit een gebalanceerd advies wat te doen plus waar mogelijk direct handelen. Maar doordat je helemaal opgaat in zijn/haar problemen, en de wervelwind-emoties door de problemen ook gaat ervaren, ben je niet in staat tot echte hulpvaardigheid.

Het is dus opletten met adviezen vanuit anderen én neigingen vanuit jezelf als je echte kindfulness wilt beoefenen.

Oefening baart kunst

Kindfulness is een ‘nieuwe weg’ ja, die je in een aantal vormen bij diverse therapeuten en dharmacentra kunt tegenkomen. Maar het kan met even goed recht ‘oude wijn in nieuwe zakken’ genoemd worden, net zoals mindfulness in zekere zin meditatie-light is. In het spectrum tussen objectieve wetenschap en subjectieve spiritualiteit zit kindfulness nadrukkelijk meer in het midden; het is subjectiever dan mindfulness, en het zou ook meer moeite kosten om het te combineren met pakweg christendom dan dat dit voor mindfulness lukt. Is het iets voor jou of voor mensen die je kent? Wie weet…