Oorzakelijkheid in boeddhisme: zet de dominostenen goed!

Domino en afhankelijk ontstaan. Domino was ooit primair een gezelschapsspel met goed neer te leggen stenen, hoewel nerdy wetenschappers altijd al speelden met een nevenfunctie- namelijk de stenen rechtop in rijen neer te zetten. En dan de actie-reactie patronen te zien als één steen omvalt en de rest volgens wetmatigheden met zich meesleept. Een tijd lang zijn ‘Domino Days’ ook populair TV-vermaak geweest.

Het mooie is nu dat de basiswet van Boeddha’s leer luidt: ‘Wanneer dat bestaat, ontstaat dit; bij het verrijzen van dat, verrijst dit. Wanneer dat niet bestaat, komt dit niet tot wasdom; bij het wegvallen van dat, houdt dit op.’ En laat die wet nou mooi ook van toepassing zijn op de keten van dominostenen: haal enkele stukjes uit de keten weg en het omvalpatroon wordt gestopt. Of sta per abuis toe dat een mus de D-day hal invliegt, en er ontstaat een heel andere keten van duizenden vallende stenen dan gepland. De wet heet overigens Pacicca-Samutpada oftewel afhankelijk ontstaan.

En misschien, heel misschien, herken je ook stukjes van deze wet in je privéleven. Zo had ik vroeger vrij veel last van een kort lontje: als ik de ‘waarheid’ helder inzag (en dat vermogen verdwijnt niet) wilde ik klanten en collega’s ook snel even goed-de-waarheid-zeggen. Zonder nu precies in te gaan op hoe het bij hen overkwam; bij analyse achteraf liet ik me vooral een speelbal zijn van eigen enthousiasme, gepaard met direct uitvergroten van wat ik aan anderen irritant vond. Niet handig en niet echt behulpzaam. Nu ‘tel ik eerst even tot drie’ alvorens wat te zeggen, en dat komt overeen met een paar dominostenen uit de keten weghalen, zodat een mentale Ujukarin-oprisping niet gelijk leidt tot een verbale of zelfs fysieke aanvaring maar juist tot een hopelijk constructieve dialoog. In ontmoetingen; in online dialogen gaat het mij en vele anderen nog wat lastiger af.

Hier zie je dus door-het-leven-getekend de andere kant van de afhankelijk-ontstaan wet. Het is de kunst om die oorzaken van vervelende zaken waarover je controle hebt te stoppen, dus bijvoorbeeld dat korte lontje onklaar te maken. Andere dingen zaaien betekent immers andere dingen oogsten. Voila, het leven wordt minder vervelend en bij vlagen zelfs gelukzalig.

Hoe werkt afhankelijk ontstaan?

Deze keer gaan we wat dieper in op hoe deze domino-wet in de praktijk werkt; we raken daarmee soms aan de uitleg van karma waar ik al eerder over schreef, zie het tweeluik beginnend met https://boeddhistischdagblad.nl/dharma-en-filosofie/65823-lot-eigen-handen-karma-praktijk/.

Op het eerste gezicht werkt de wet heel basaal:

Dus een enkele oorzaak heeft een gevolg, en heel misschien meerdere gevolgen; dat past ook mooi bij de dominosteen-analogie.
Al een stuk dichter bij de complexe werkelijkheid zit het volgende schema:

Omstandigheden
Of om het in woorden uit te leggen: de handeling, dus wat je doet of zegt, op zichzelf leidt nog niet tot een eenduidig gevolg. Neem bijvoorbeeld het aantikken van de eerste dominosteen in een rijtje. Of het resultaat van dan aantikken gewenst/positief is danwel ongewenst hangt onder andere af van:

• De motivatie van het aantikken. Was dit een officieel staflid van de D-Day organisatie die in het kader van de wedstrijd een serie steentjes testte, of zelfs de recordpoging in gang zette? Of was het een balorige bezoeker die even wilde zien hoeveel (z)hij te ver kon gaan?
• De omstandigheden. Als de hele keten stenen opgesteld stond, en foutloos, dan kan dit aantikken inderdaad tot een record leiden. Maar stel dat de dominomus nét dan binnenvliegt, en per abuis een heel deel van de opstelling omver laat vallen voordat deze voor de recordpoging meetelt? Of dat er al vrij snel na het begin van de ketens een kink ontstaat, met een groepje weigerende stenen? De handeling van aantikken was hetzelfde, maar het resultaat is voor deze ronde niet het gewenste record.

Je kunt dus zeggen dat er meerdere oorzaken in hun gezamenlijkheid tot het gevolg geleid hebben…

Nu is het natuurlijk een wat vergezocht voorbeeld, maar er zijn zat gevallen te bedenken waar de (indirecte) omstandigheden oftewel de condities een minstens even sterke invloed hebben als de directe oorzaak. En in het kader van inspiratie door ‘afhankelijk ontstaan’ kijk je naar elk stukje van een situatie die je kunt beïnvloeden en waarmee je dus zaken ethischer en meer gericht op gezamenlijk geluk kunt krijgen. Je eigen handelingen omdat die vaak de ‘initieerende oorzaak’ vormen, maar ook zo mogelijk de omstandigheden. Als je bijvoorbeeld geregeld wat irritaties had met een familielid of college, en besluit dat uit te praten, dan maakt het best wel uit of je dit doet temidden van lawaaig straatverkeer of tijdens een relaxte boswandeling. Ook al zeg je in beide gevallen hetzelfde, de hele context oftewel de condities zijn gewoon veel gunstiger bij de boswandeling. Stuur ook in die condities waar het kan.

Die sterke invloed geldt overigens voor motivatie. Van de domino-aantikker, maar ook voor elke andere handeling. Vrijgevigheid bijvoorbeeld, denk aan familie/vrienden/collega’s maar ook aan goede doelen, kent het hele spectrum. Het kan zuiver altruïstisch gedrag zijn, of extreem egoïsme (een investering in het kado die zich moet terugbetalen in ofwel geld-goederen ofwel status), ofwel alle grijstinten daartussenin.

Gevolgen tot oorzaken herleiden

Je ziet al hoe complex de realiteit kan zijn. Het begrip karma wil ik er zo min mogelijk bijhalen want anders zijn we erg lang aan het praten; een link naar praatjes hierover staat bovenin deze tekst. Maar een der meest ‘dichtsbijzijnde en herkenbare’ stukjes karma heeft direkt te maken met oorzaak-gevolg gedrag en kan ons dus helpen. De definitie die voor dat stuk gebruikt wordt luidt: karma is een bewuste en bedoelde handeling, en karma vipaka is diens gevolg.

Lang niet elk waargenomen feit is echter karma vipaka. De abidharma (wijsgerige analyses uit de tijd van de Boeddha) kent de lijst van vijf niyamas, oftewel de vijf vormen van oorzakelijkheid. Utu niyama (fysieke oorzaak, denk aan natuurverschijnselen) en bija niyama (biologische oorzaak, denk aan ziekten) zijn de eersten. Dan komt citta niyama oftewel psychologische oorzaken, en vervolgens kamma niyama oftewel karmische relaties. Uiteindelijk is er dharma niyama oftewel effekten van spirituele wetten en inzichten. Een mooi voorbeeld is een niezende persoon. De oorzaak kan de koude wind zijn (utu niyama), een virusziekte (biya niyama), stress en burnout (citta niyama), een schok door inzicht (dharma niyama ) en tot slot handelingen in dit leven of daarvoor (kamma niyama). Zonder grondig nader onderzoek kunnen we niet bepalen wat de oorzaak is, en karma is hier niet de meest voor de hand liggende.

Je zou kunnen zeggen dat fysieke, biologische en psychologische oorzaken veel invloed hebben op de omstandigheden dus de context. En de ‘karma’ zou dan vooral de intentie zijn waarmee je een handeling uitvoert. De niyamas maken in ieder geval extra duidelijk hoe voorzichtig we moeten zijn met conclusies dat ‘feit zus en zo veroorzaakt wordt door dit en dat’; en daarmee worden we vanzelf voorzichtig met bepalen welk eigen gedrag er gestopt en veranderd moet worden!

Stap voor stap verbeteren

Die voorzichtigheid kan echter vrij makkelijk leiden tot passivisme en defaitisme; ‘er zijn zoveel negatieve omstandigheden in de buitenwereld en zoveel onzekerheden in mijn eigen gedrag en motivatie, laat ik maar gewoon geen potjes breken en gaan zitten TV-kijken’ En dat is nu juist net níet waar geëngageerd boeddhisme je toe wil aansporen. Ik zou dus zeggen;

• Werk aan je eigen gedrag en ethiek, o.a. door het vergrote zelfinzicht dat meditatie en spirituele vriendschappen je kunnen opleveren. En kies gedragsveranderingen die overzichtelijk zijn en binnen weken getoetst kunnen worden of ze de goede kant uitgaan. Je wilt bijvoorbeeld niet weten in hoeveel tussenstappen ik ben veranderd van ‘kort lontje’ tot ‘zo bedachtzaam mogelijke dialoog voerend’, dat begon bijvoorbeeld met tot 1 tellen alvorens te reageren omdat tot 3 tellen nog te hoog gegrepen was! Ongeveer net zoals de effecten van metta bhavana geleidelijk kunnen zorgen dat je in het echte leven anders communiceert met de ‘neutrale persoon’ en zelfs de ‘moeilijke persoon’.
• Kijk waar jouw gedrag een bijdrage kan zijn aan het transformeren van de wereld buiten je, dus de ‘omstandigheden’. Zie bijvoorbeeld https://boeddhistischdagblad.nl/achtergronden/111727-ujukarin-van-zafu-zitter-naar-zuivere-zakenman-2-en-slot/.

• Of kijk naar de vijf punten uit het recente Bodhitv-verhaal, al zullen individuele meningen per punt verschillen: https://bodhitv.nl/2019/01/17/5-boeddhistische-manieren-om-de-wereld-te-verbeteren/. Het gaat om sociale ondernemingen, zorg voor zwakke groepen zoals (ex-)gedetineerden en hulpbehoevende dieren, richten op consu-minderen inplaats van voedselverspilling en sociale rechtvaardigheid. Samengevat: denk eerder aan kleinschalig veranderen van je (consumptie-) gedrag en je leefomgeving, ja ook met dingen die de ‘politiek’ raken, dan aan visies voor een totaal andere maatschappij die duizenden mensen op de been moeten brengen voordat er iets gebeurt.
  Een begin is als je zelf consequent ethisch gedrag vertoont, inclusief vermijden van ‘fout gedrag dat iedereen wel eens doet’ zoals oneerlijke spraak, discrimitatie van mensen die jou om de één of andere reden niet aanstaan en asociaal gedrag in het verkeer. Want vele kleine steentjes maken één grote.

Hopelijk helpt deze verdieping om oorzakelijkheid beter te begrijpen; een volgende keer zoomen we in op een andere weergave ervan, namelijk het levenswiel.