Wat brengt iemand ertoe om een boek te schrijven over de geschiedenis van Joodse families in Bergen op Zoom? Ik vroeg het aan Anje van Buuren –Meinardi (1938), de schrijfster van dit boek. Anje is gids bij de Stichting Bezichtiging Monumenten. Zij leidt bezoekers rond in de voormalige synagoge van Bergen op Zoom. Altijd als zij door de hal van deze sjoel liep, keek zij naar de zwart marmeren tabletten tegen de wand met daarop de namen van de Joodse mensen die niet terugkwamen.
Anje vroeg zich daarbij af: Hoe is dit mogelijk geweest? Wie waren deze mensen? Wat dezen zij? Hoe hebben zij geleefd? Zijn er nog mensen die hen gekend hebben? In een zoektocht van meer dan vijf jaar probeerde Anje een antwoord op deze vragen te krijgen. Tijdens die tocht heeft ze veel archiefonderzoek gedaan. Die archieven waren in het begin nog niet gedigitaliseerd en dat betekende extra veel werk. Gaandeweg kon Anje nabestaanden opsporen en ook spreken. Zij voelde zich steeds meer bij deze Bergse Joodse families betrokken. Het was allemaal zo afschuwelijk wat er met die mensen in oorlogstijd is gebeurd. Het drong steeds meer tot haar door hoe meedogenloos de Duitsers de Joden van alles beroofden, hun huis, hun werk, hun bezittingen om ze tenslotte in veewagens te proppen en bij aankomst in Auschwitz en Sobibor te vermoorden.
Van het begin af aan zat daar een strategie achter. Isolatie van de rest van de bevolking, vervolgens confiscatie van hun bezittingen en ontslag uit werk, om tenslotte, arm, rijk, getrouwd, vrijgezel, man, vrouw en kind weg te slepen en te vernietigen. Het was de eerste industriële genocide. De Nazi’s, dát waren de Untermenschen….. Anje heeft veel respect voor het Joodse volk. Joden zijn door de eeuwen heen overal vervolg, ze worden nog steeds vervolgd, maar ze hebben zich altijd weten te handhaven.
Klop maar op het raam
Voor de oorlog woonden er verschillende Joodse families in Bergen op Zoom. Joden waren voor Anje van kinds af aan heel gewoon. Zij ging in september 1945 naar de Nutsschool in Nijmegen. Er zaten vier joodse kinderen bij haar in de klas. Met één van hen, Bram, liep ze ’s morgens samen naar school. Anje woonde het verst bij de school vandaan en zij moest hem thuis ophalen. Na een paar dagen aangebeld te hebben, zei Bram’s moeder tegen haar: “Kom eens met mij mee, meisje.” Anje werd meegenomen naar het uiterste raampje in de erker voor het huis. “Zie je dat raampje, daar moet je op kloppen. Nooit meer bellen”. Later besefte Anje pas waarom Bram’s moeder dat aan haar vroeg. Ze was nog steeds bang voor de bel of een klop op de deur, want dat betekende dat ze opgehaald zou worden.
In het boek: ‘De geschiedenis van Joodse families in Bergen op Zoom’ heeft Anje de geschiedenis van vijftien Joodse families en die van ondergedoken en gearresteerde Joden in Bergen op Zoom beschreven. Ze heeft heel breed onderzoek gedaan naar de ouders, kinderen en partners van deze families. Een apart onderdeel vormen de verhalen van drie Joodse kinderen en een Joods echtpaar ondergedoken in Bergen op Zoom. Drie Joodse jongens en een volwassenen Joodse man hadden het ongeluk door de Bergse politie gearresteerd te worden. Er staan prachtige illustraties in. De foto op de omslag is genomen bij het 100 jarig bestaan van de synagoge in 1932.
Anje vertelt mij het verhaal van Betsy de Hes, de dochter van Mozes de Hes en Alida van Berg, die beiden in Auschwitz zijn vermoord. Via vrienden kon Betsy net op tijd wegvluchten in onderduik. Bij toeval kwam Anje het onderduikverhaal van Betsy tegen op de website van het Holocaust Museum in San Francisco.
Na al die jaren een moment van herdenking
Toen haar boek was uitgebracht, stuurde Anje een exemplaar naar een achterneef, die, toen hij het boek opensloeg en het eerste hoofdstuk ‘Mozes de Hes’ las, zich ineens realiseerde dat hij met een Sanneke de Hes op het Nederlands Lyceum in Den Haag in de klas gezeten had. Sanneke was helaas overleden, maar haar man leefde nog. Van hem kreeg Anje het adres in Parijs van een kleindochter van Mozes de Hes. Anje schreef haar een brief per e-mail, maar, omdat die in de spambox terecht kwam, kreeg ze pas na drie maanden een telefoontje uit Parijs. Tilly Gaillard-de Hes was heel enthousiast en vertelde dat zij en haar zuster Myra in de USA juist van plan waren naar Nederland te komen met hun drie kleindochters. En zo gebeurde het dat op het Mozes de Hesplein, naast de synagoge, in augustus 2014 Myra en Tilly de Hes en hun kleindochters uit Frankrijk, Oregon/USA en Anchorage/Alaska een kort In Memoriam hebben gehouden om hun vermoorde familieleden te herdenken. Een zeer ontroerend moment.
Het verhaal gaat door
Anje heeft haar boek in eigen beheer uitgegeven. Het Archief van het Markiezenhof in Bergen op Zoom was heel blij het verschijnen van het boek. In de eigen publicaties van deze dienst was er nooit iets over de Bergse Joodse families verschenen, terwijl die toch deel uitmaken van de geschiedenis van deze stad. Anje gebruikt haar boek zelf inmiddels als naslagwerk. Zoals alle verhalen groeit ook dit verhaal weer aan. Het boek is nog steeds actueel al beschrijft het geschiedenis. Anje is zeer geïnteresseerd in nieuwe verhalen van mensen die iets weten over de families in haar boek. Intussen is zij al meer verhalen op het spoor gekomen die het vermelden waard zijn. Wie weet komt er een nieuwe, herziene, uitgave.
Anje is betrokken bij de ‘open Joodse huizen’ : herdenkingen in een voormalig huis van een Joodse familie, waarbij in dat huis het verhaal van de betreffende familie wordt verteld. Volgend jaar vindt dit evenement op 4 en 5 mei plaats op verschillende locaties in Bergen op Zoom. Dit jaar heeft Anje in een fietsenatelier, het voormalige huis van de familie Walg, het verhaal van deze familie verteld. Ze heeft er weer drie nieuwe contacten aan over gehouden. De verhalen van Joodse families die zijn uitgemoord in de tweede wereldoorlog moeten beschreven worden om ze door te geven aan de volgende generaties.
De geschiedenis van Joodse families in Bergen op Zoom
Uitgeverij Kontrast
Genre : Geschiedenis
Verschenen : 1 december 2013
Prijs € 25,00
ISBN : 978-94-90834-63-0
Bladzijden : 440
Extra : Hardcover genaaid gebonden. Meer dan 150 illustraties.
Belangstellenden voor het boek kunnen via e-mail contact opnemen met de schrijfster:
