ZONDAG 25 Over ellende, verlossing en dankbaarheid
Vraag 65: Waaruit bestaat uw ellende? Antwoord: Uit de uitholling van kernwaarden.
Vraag 66: Wat is uw verlossing? Antwoord: Het verantwoord spelen met onbewezen waarheden.
Vraag 67: Waaruit blijkt uw dankbaarheid? Antwoord: Uit mijn weloverwogen spelen.
Beminde gelovigen,
Mensen zijn knoeiers, maar knappe knoeiers. Het menselijk talent tot spelen met betekenissen levert de mooiste invallen op, maar met hetzelfde talent worden die ook weer radicaal ontkracht. Dat gebeurt ook in de religies.
Zo kan het idee van naastenliefde dienen als organiserend principe voor de samenleving. Maar helaas, de praktijk is een slap aftreksel. Neem alleen al het economische systeem, nu wereldwijd van kracht. Die beminde naaste is doelwit geworden van winstbejag.
Laat dat nu ook nog een religieuze aanleiding hebben gehad. Max Weber zag verband tussen de calvinistische levenshouding en de opkomst van het kapitalisme. Vanwege hun overmatig zondebesef dachten calvinisten dat slechts enkele uitverkorenen het hiernamaals zouden bereiken. Volgens Weber inspireerde dat hen in het hiernumaals tot een sobere levensstijl en spaarzin. Beroep werd roeping. Gevolg: Ze investeerden hun spaargeld en werden rijk, ten koste van anderen. Voor hen was dat zegen, geen zonde, ondanks hun goed ontwikkelde zondebesef.
Nog zo’n wijze richtlijn: Gij zult niet doden, plus varianten die het menselijk leven heilig verklaren. De knappe knoeier bedacht al vroeg uitzonderingen op deze regel. Wat dat betreft is er geen verschil tussen koppensnellers, christelijke kruistochten en de halvemaan-tocht van IS. Bovendien is de techniek van het doden zo industrieel geworden dat mensen massaal vernietigd kunnen worden. Het kapitalisme zorgt zowel voor aanleidingen tot oorlog als voor de wapenindustrie.
Nu ik erover doordenk, is God ook zo’n diepzinnig maar misbruikt inzicht. H/Zij stuurt de inrichting van de samenleving aan, en bovendien ook nog het hoogstpersoonlijke zelf. God onderbouwt naastenliefde en bevordering van het leven. Maar God is exclusief gemaakt en tegenover die van de anderen gezet. Andersgelovigen wordt met een beroep op Gods wil hun naaste-zijn ontnomen. Daarmee zijn ze kandidaat geworden voor executie. Bovendien is de verering van die eigen God zo georganiseerd dat machtsmisbruik kansen krijgt.
Genoeg ellende en falen! En dan heb ik nog maar drie voorbeelden gegeven. Ik had het ook nog kunnen hebben over wat aangericht wordt in de naam van zulke idealen als vrijheid, wederkerigheid, rechtvaardigheid en democratie.
Hoe houdt een mens het vol bij zoveel falen? Door verstandig om te gaan met de kernwaarden. Die komen voort uit het menselijk zingevingspel met betekenissen. Spel is het vermogen alternatieve werkelijkheden tegelijk te overwegen. Je naaste liefhebben of uitzuigen. Mensen beschermen of doden. God eren of voor je karretje spannen. Knap zijn of knoeien. Spel is op zich neutraal. Daarom is het cruciaal te weten dat je speelt en welk spel je speelt.
Het zingevingspel moet, zoals alle spelen, ernstig gespeeld worden. Die ernst zorgt ervoor dat ook onbewezen waarheden werkzaam kunnen zijn, en dat is mooi. Maar dezelfde ernst kan worden gebruikt om macht te vestigen en te wettigen. Dan is er kans op geknoei.
De knappe kant van de mens moet diens knoeikant in toom houden. Dat is een hele opgave. Waarom krijgt de knoeier zoveel kans? Omdat de waarheden die de mens bedenkt onbewezen blijven en dus constant met twijfel worden omgeven. Mensen geven woorden aan veelbelovende waarden en hopen dat die daarmee werkelijkheid worden: naastenliefde, respect voor het leven, God. Maar de knappe mens bedenkt tegelijk een hoop alternatieven en dat schept onzekerheid. Onzekerheid wordt bestreden met gezaghebbende opinies. Dat leidt altijd tot een machtsproces.
Wat is dan verantwoord spelen? Dat je je houdt aan de spelregels: wees tolerant en controleer macht. Dan blijf je alert op het uithollen van de betere idealen. Wie deze spelregels toepast, praktiseert fair play.
Amen.
