Men is “thuis”. Onder de hemel is men thuis. Op iedere plek van deze aarde is men thuis, wanneer men alles in zich draagt.
Etty Hillesum, 20 september 1942.
Met als thema Er begint een nieuwe phase begint op 4 juni dit jaar de driedaagse Etty Hillesum reis door Nederland: Deventer, Amsterdam en Westerbork, begeleid door Denise de Costa en Anna van der Wel. Het reisdoel is om de deelnemers in contact te laten komen met de rijke innerlijke- en buitenwereld van Etty Hillesum en van zichzelf.
Dit jaar wordt de honderdste geboortedag herdacht van de Joodse Hillesum, die onder de vreselijkste omstandigheden in de Tweede Wereldoorlog de kunst verstond om in het nu en mindful te blijven leven. Ook in het doorgangskamp Westerbork en waarschijnlijk ook in het vernietigingskamp Auschwitz, waar zij in 1943 op 29-jarige leeftijd door de nazi’s werd vermoord. In 1981 werden Etty’s dagboeken, of althans een groot deel ervan, onder de titel Het verstoorde leven – Dagboek van Etty Hillesum uitgegeven. Het boek werd onmiddellijk veel gelezen en is in veel talen vertaald.
Anna van der Wel over de hedendaagse betekenis van de reis. ‘De hedendaagse mens is erg naar buiten gericht, er zijn weinig prikkels om naar bínnen te keren. Aan de andere kant zijn er mensen die als reactie daarop hun innerlijk gaan onderzoeken, maar zich daar dan helemaal in verliezen en alleen nog op zichzelf gericht zijn.
Etty Hillesum verstond de kunst om zowel contact te maken met de buitenwereld als met haar eigen binnenwereld. Het werk van Etty Hillesum, in de betekenis van zowel haar nagelaten geschriften als het innerlijk werk dat zij verrichtte, is daarom zo relevant voor de hedendaagse mens, omdat Etty een weg wijst naar binnen, naar het innerlijk. En het bijzondere daarvan is dat zij geen navelstaarder wordt, maar dat de aandacht voor binnen- en buitenwereld bij haar in balans zijn.’
Wat wil je levend houden?
‘Wij willen de levenskunst van Etty Hillesum levend houden. Wij zijn ervan overtuigd dat haar visie op het leven, haar levenskunst, ook in onze tijd haar relevantie niet verloren heeft, integendeel. Wij denken dat mensen meer levensgeluk zouden kunnen vinden als zij zich haar levenslessen ter harte zouden nemen. Tegenwoordig is mindfulness het toverwoord. Het is opvallend hoeveel passages uit het werk van Etty met mindfulness in verband kunnen worden gebracht.’
Dagboekaantekening van Etty op zondagmorgen 5 oktober 1941: Resultaten v. het Buddhistische kwartiertje: erg koud gekregen op de grond. Je moet meer leren vertrouwen op je eigen ervaringen en waarnemingen en intuïtie en niet denken, dat je álles uit de boeken moet halen. Je wilt soms vluchten en ver weg reizen naar een ander land, omdat je waarschijnlijk denkt, dat je dan een hoop ballast kunt achter laten hier. Maar pas op voor dat zelfbedrog. Wegreizen is voor jou het symbool van het verzinken in je zelf, en ook dan raak je de ballast van te veel gedachten kwijt.
Toen ik daar zo zat in dat hoekje, tegen de perenhouten kast van S., die dreigende boekentempel, toen voelde ik, dat het leven zo hortend en stotend door me heen stroomde, net of een rivier zich moeizaam een weg baande door opgestapelde en de weg versperrende rotsblokken. En ik verlangde er zo naar dat het leven één klare, vloeiende, verwarmende stroom zou zijn. Het grootste rotsblok zit dan altijd precies midden in m’n maag. Ik heb een ècht psychologische maag. Het gaat me toch al een klein beetje beter. Ik denk, dat ik vanmiddag geweldig ga slapen. Ook dat is een vlucht en een zich willen verliezen.
Ik mag nu een tijdlang geen prikkels van buiten opnemen, maar moet van binnen de sluizen openzetten om weer het evenwicht te krijgen.
Waar geeft deze tocht antwoorden op?
‘Wij hopen dat deze tocht antwoord geeft op de vraag: ‘Wie ben ik?’ Wij denken dat een mens die zichzelf goed kent, een goede basis heeft om met compassie in het leven te staan, in verbondenheid met zichzelf en met de ander. Abram de Swaan onderzoekt in zijn nieuwste boek de vraag hoe het komt dat de ene mens een verrader, een misdadiger, een moordenaar, een SS-er kan worden en de ander niet. Hem valt op – op basis van allerlei wetenschappelijk onderzoek – dat die mensen veel minder compassie kennen dan mensen die positieve keuzes in het leven kunnen maken. En wij zijn er met Etty Hillesum van overtuigd dat een mens die van zichzelf houdt, veel gemakkelijker ook een ander lief kan hebben en dat deze liefde voor de ander de wereld een beetje minder onherbergzaam kan maken. In haar dagboeken doet Etty een oproep om te leven vanuit je Oerbron: het meeste wezenlijke in jezelf. Het meest wezenlijke in jezelf te leven is het hoogst bereikbare voor een mens.’
Wat voor betekenis heeft deze tocht voor mensen die interesse hebben in het boeddhistisch gedachtengoed?
‘Dagboekaantekening van Etty op 20 oktober 1941:
Doe, wat Uw hand te doen vindt en denk niet vooruit. Dus maken we nu een bed op en brengen dan de kopjes naar de keuken en daarna zien we wel verder. ..Doe wat Uw hand en wat Uw geest te doen vinden en duik onder in ieder uur en peuter niet met je denken en je angsten en je zorgen aan volgende uren.
Bovenstaande tekst uit het dagboek geeft Etty antwoord op deze vraag. In deze tijd waarin multitasken een alledaags begrip is en voor velen een must, nodigt deze tekst je uit om in het nu te zijn, om datgene dat je doet met alle aandacht te doen.
Etty verstaat de kunst om in het nu te zijn. Te midden van de dreigementen en de dood geniet zij van een bloeiende jasmijn, of een gele theeroos die verwelkt. Je gaat vanzelf vertragen, en voelt de behoefte om te leven in dit moment, om met aandacht aanwezig te zijn in wat je doet en in je zijn. De wereld gaat er mooier uit zien als mensen aandacht hebben voor hun eigen proces en aandacht hebben voor de ander. Het woord aandacht staat centraal in deze drie dagen. Aandacht voor de balans van de innerlijke wereld en de uiterlijke wereld.’
‘Denise de Costa en ik organiseren en begeleiden deze reis. De reis start in Deventer op woensdag 4 juni, in het Etty Hillesum Centrum. Daar komen we meer te weten over de achtergrond en jeugd van Etty. Waar kom ik vandaan? Aan het einde van de dag reizen we naar Amsterdam, zoals Etty ook meerdere malen van Deventer naar Amsterdam reisde. Het thema is Er begint een nieuwe phase! De tweede geboorte van Etty. Hoe word ik wie ik werkelijk ben? Donderdag 5 juni gaat het programma in Amsterdam verder. Op vrijdag 6 juni vertrekken we met de trein naar Westerbork. Op die dag was het de laatste keer dat Etty naar Westerbork reisde. Etty schreef vanuit dat kamp: Op iedere plek op aarde is men thuis”, wanneer men alles in zich draagt.
Voor Etty begon er in Amsterdam, en later in Westerbork een nieuwe phase. Maar de inhoud van deze titel is breder: Er begint ook een nieuwe phase voor de deelnemer aan deze reis. Je komt niet alleen in contact met de rijke binnen –en buitenwereld van Etty maar ook met die van jezelf. Je wandelt in de voetsporen van Etty, je wandelt door je eigen leven en de teksten van Etty brengen je dichter bij jezelf. Je onderzoekt wat haar teksten voor jou betekenen en samen met andere reisgenoten kun je zeggen: Er begint een nieuwe phase! Zonder vraagteken maar met een uitroepteken!’
Anna van der Wel werkt als persoonlijk begeleider. Haar belangrijkste inspiratiebron is de Ridwanschool for Human Development. Zij studeert daar sinds 2001. Ook de Oneness University inspireert haar in het begeleiden van cliënten in hun proces tot zelfrealisatie.
Anna werkt vanuit het centrum De Ruimte in Kolhorn.
Esther (Etty) Hillesum (Middelburg, 15 januari 1914 – Auschwitz, Polen, ca. 30 november 1943), geboren in een Nederlands-joodse familie, kreeg bekendheid door de publicatie van haar dagboek, 38 jaar nadat zij in Auschwitz werd vermoord. In haar dagboek verwoordde ze haar persoonlijke, innerlijke ontwikkeling te midden van de turbulentie van de Tweede Wereldoorlog en de absurditeiten van de holocaust. Het boek is niet alleen een sterk persoonlijk document, maar geeft ook enig inzicht in de wijze waarop de anti-Joodse maatregelen en deportaties in die jaren op joden zelf zijn overgekomen.
Op 7 september 1943 werd zij met haar ouders en haar broer Mischa door de nazi’s getransporteerd naar concentratiekamp Auschwitz, waar ze op 30 november 1943 op 29-jarige leeftijd omkwam. Haar dagboek eindigt op 6 september 1943 met het bericht van een vriend. Etty liet een indrukwekkende literaire oeuvre na dat uit een dagboek en vele brieven bestaat.
Etty’s dagboek geeft inzicht in de innerlijke veranderingen die zij als jonge joodse vrouw tijdens de Tweede Wereldoorlog doormaakte. Het is een persoonlijk en intiem document met een bijzondere literaire kwaliteit. Ze leerde zichzelf en haar lot te accepteren. Het dagboek is vooral indrukwekkend vanwege de gruwelijke omstandigheden waaronder het werd geschreven. Etty’s dagboek en brieven geven een bijzondere kijk op het leven tijdens de Tweede Wereldoorlog.
