Democratie vraagt om religie – Hartmut Rosa

Ik hou niet van religieus of politiek vingerwijzen, buitensluiten en demoniseren, gedrag vooral op sociale media. In plaats daarvan probeer ik te verzoenen, geluk te verspreiden en mensen samen te brengen. In boeddhistische termen: ik probeer loving kindness te verspreiden, het principe van Boeddha én van Jezus. ‘’Nooit door haat wordt haat gestild,’’ zei de Boeddha, ‘’het wordt gestild door vriendelijkheid. Dit is een eeuwige waarheid’’. Vergelijk dat met 1 Petrus 3:9: ‘Vergeld geen kwaad met kwaad of beschimping met beschimping, maar het integendeel, want daartoe bent u geroepen, opdat u zegen zou ontvangen.’

Deze twee principes van vriendelijkheid en mededogen, de twee basisprincipes – van zowel het christendom als het boeddhisme – zijn in de maatschappij vervaagd, weggedrukt door cultuuroorlogen, populisme en polarisatie. En dit gebeurt in onze 21e-eeuwse democratie. Waar iedereen gelijk is voor de wet, waar je politieke en religieuze verschillen mag hebben zonder in de problemen te komen. Je zou je kunnen afvragen, wat is het doel van secularisatie, wanneer mensen desondanks afglijden naar sociaal en politiek tribalisme? Als iemand die geïnspireerd is door ‘liefdevolle vriendelijkheid’, verontrust mij dit zeer.

Deze verontrusting brengt mij ertoe Hartmut Rosa’s nogal paradoxaal getitelde ‘Democratie vraagt om religie’ te lezen. Rosa’s pamflet bestaat uit een lezing die hij geeft voor een bisschoppenconferentie in Duitsland, tijdens de coronacrisis (2022). Het is geen preek.

Rosa beschrijft de radicale veranderingen in de westerse samenleving van de 21e eeuw, de disharmonie, de stress en de polarisatie. Eén van Rosa’s grootste zorgen is onze kapitalistische behoefte aan een eindeloze, hyper-kapitalistische focus op ‘groei’. Hij stelt dat we te maken hebben met een ‘ademloze, rennende stilstand’ – een paradox van een samenleving die, in haar streven naar groei, stagneert. Steeds meer mensen krijgen te maken met burn-outs en stress en worden steeds vijandiger tegenover elkaar. Industrieën – zoals de auto-industrie, de agro-industrie en de voedingsindustrie – moeten blijven groeien om aan onze verlangens te voldoen en de economie ten goede te komen. Dit brengt ons echter tot stilstand, omdat zoveel groei in deze sectoren de aarde, de lucht en in het geval van de voedingsindustrie, ons lichaam schaadt. Maar, stelt Rosa, we kunnen niet stoppen. Als we deze ‘groei’ een halt zouden toeroepen, zou er een economische crisis ontstaan. Zo zitten we in een val.

Alle zorgen die voortkomen uit deze roekeloze groei, die niet gestopt kan worden, veroorzaken onrust en agressie. We zijn ons allemaal bewust van deze problemen en we hebben allemaal een veelvoud aan verschillende, vaak tegenstrijdige, oplossingen. Dit leidt tot polarisatie, wat op zijn beurt leidt tot angst en agressie: Rosa stelt dat veel mensen het gevoel hebben dat de toekomst hen niet veel te bieden heeft en dat ze ongelukkig zijn met zichzelf. Ze keren zich tegen degenen die niet dezelfde mening delen, of dat nu religieus, politiek of sociaal is. Democratie, beweert Rosa, werkt niet als mensen agressief zijn, constante groei put zowel de aarde als haar bewoners uit en mensen voelen zich betekenisloos.

Religieuze instellingen en ruimtes geven mensen de kans om hun hart te openen en te luisteren – met andere woorden: om liefdevolle vriendelijkheid te cultiveren, de loving kindness, die ik eerder noemde. In religieuze ruimten worden de rituelen en praktijken gebruikt om mededogen en zorg te cultiveren. Want of je nu boeddhist, christen of joods bent, je kunt niet proberen om mensen met een andere mening te censureren of ruzie te maken in een kerk, synagoge of tempel. In feite zijn deze heilige ruimtes bedoeld om mededogen en empathie voor anderen te beoefenen. Maar omdat democratie vaak trots is op haar seculiere aard, is de nadruk op het vermogen van religie om open geesten en harten te cultiveren (en ook fatsoenlijkheid) verloren gegaan. Dit, zo betoogt Rosa, is de reden waarom we zijn afgegleden in tribale agressie, waarin we mensen met een andere mening demoniseren. Maar democratie heeft zelfreflectie nodig. Ook is het moeilijk om liefdevolle vriendelijkheid te cultiveren. Het is makkelijker gezegd dan gedaan. Toch biedt Rosa ons, ongeacht tot welke religie we behoren of niet, een oplossing.

Binnen religieuze ruimtes, beweert Rosa, kunnen we ‘groei’ en alle meningen die daaraan verbonden zijn niet afdwingen: we kunnen niet domineren of controleren. Over verlichting hebben we geen controle (denk aan hoe lang Boeddha moest mediteren) en God valt ook niet te domineren. We gaan geen felle debatten aan met onze medegelovigen, want dat is taboe in religieuze ruimten. En dit is wat Rosa beweert: alle religies, zo betoogt hij, zijn gebaseerd op ‘resonantie-relaties’: in de christelijke traditie een harmonieuze relatie met de Heilige Drie-eenheid; in het boeddhisme met een relatie met Boeddha en zijn leringen. Verder noemt Rosa hindoeïsme. Deze spirituele relaties gaan gepaard met rituelen en geloofsbelijdenissen, die groepen gelovigen binden. Ik zou willen opmerken dat hoewel deze ‘binding’ van gelovigen zeker negatief kan werken (denk aan religieus fanatisme en misbruik), een modernere benadering, gericht op het harmoniseren van intermenselijke relaties, onze gepolariseerde samenleving zeker ten goede kan komen. Gebaren en rituelen, betoogt Rosa, binden ons aan deze wereld en aan de wereld van religie. De rituelen van religie transformeren ons en deze transformerende ervaring wordt met anderen gedeeld.

Ik heb politieke polarisatie, sociaal tribalisme en religieus fanatisme op de universiteit meegemaakt. Het boek van Hartmut Rosa raakte een diepe snaar. Ik heb geworsteld met het concept van religie in een seculiere democratie: welke plaats heeft het, en ‘verdient’ het zelfs een plaats als het zo vaak wordt bezoedeld door religieus fanatici die soms zelfs proberen onze democratie te ondermijnen?

Maar Rosa’s boek geeft een antwoord, en ik geloof dat het een antwoord is voor iedereen, ongeacht tot welke religie je hoort: een moderne, op empathie gerichte terugkeer naar geloof, naar de rituelen ervan, naar de manier waarop het ons samenbrengt, hetgeen gunstig zijn voor onze verdeelde samenleving. Zolang we de fouten uit het verleden niet herhalen en religie niet gebruiken om te domineren en te vervolgen, kan het, zoals Rosa betoogt, meer harmonie brengen. En met deze harmonie, met het medeleven en de zorg die we vandaag de dag zo hard nodig hebben, kunnen we opnieuw dat basisprincipe introduceren dat zowel Jezus als de Boeddha ons vertellen om ons aan te houden: loving kindness.