Grenzen aan begeerte – de deugd van rust, eenvoud en tevredenheid

In het kader van de Vijf Deugden komen we toe aan rust-eenvoud-tevredenheid; die vormen gezamenlijk een benadering van het Pali-woord samtushti. Bij het bestuderen van de deugden moeten we ook dat idee van ‘benadering’ in het achterhoofd houden. Tevredenheid zoals in de soetra’s beschreven is in ideale vorm alleen aanwezig bij een verlicht persoon, net als liefdevolle vriendelijkheid en vrijgevigheid. Maar die ideale vorm is nou niet al te makkelijk te bereiken; als je lat wat minder hoog legt als inspirerend doel dan kun jet het misschien makkelijker stapje voor stapje gaan naderen.

Samenhang

De kwaliteiten van je lichamelijke gedrag die je eerder hoorde, vriendelijkheid en vrijgevigheid, duwen je in de richting van in positieve zin geen verschil maken tussen mijn en dijn. De hele wereld wordt gedeeld tussen jou en de andere levende wezens, en je zult proberen de ander nooit te benadelen ten gunste van jezelf. Tevredenheid is een logische slotstap qua gedrag: als er geen essentieel verschil is tussen jou en anderen, waarom zou je dan meer-meer-meer moeten willen van enige fysieke geneugte voor jouzelf alleen? Dus ja, zoals je al eerder hoorde: tevredenheid is een kwaliteit nauw verwant aan vriendelijkheid, misschien zelfs ‘ingebed’ in vriendelijkheid (metta).

De twee laatste deugden, zuivere spraak en heldere geest, zitten op andere niveau’s dan lichamelijk gedrag. Het typische is dat er analogiëen tussen de niveau’s zitten: dingen die verslavend (dus geestbedwelmend) zijn hebben ook vaak te maken met overmatige begeerte en ‘gebruik’, en onwaarheden verkondigen is ook geregeld in lijn met overtredingen van de lichamelijke voorschriften. Hier hoor je ongetwijfeld meer over verderop deze week.

Letterlijke betekenis

De inhoud van samtushti, de derde deugd, hadden we al genoemd: rust, eenvoud en tevredenheid. Zoals elk der deugden heeft hij ook een negatieve tegenhanger, waarvan boeddhisten voornemen zich te onthouden:  Kāmesu Micchācāra. Letterlijk – misbruik van zintuiglijk genot. In de Aziatische volksmond wordt dit gelijk gesteld aan overspel of ander seksueel wangedrag, maar dat is een onjuiste inperking. Alles wat direct tegen rust, eenvoud en tevredenheid ingaat is in essentie ook zwelgen in je zintuigen en er steeds verder vervulling in zoeken – dus Kāmesu Micchācāra.  Denk bijvoorbeeld naast seksueel wangedrag aan overeten, constant bezig zijn met nieuwe huisinrichting of kleding, tijdens vakantie-1 alweer in detail vakantie-2 plannen. Waarvan je niet alleen diep van binnen weet dat er geen permanent geluk in te vinden is, maar ook vroeger of later zult ervaren dat er van alles ook een niveautje “té” bestaat.

Vertaling naar je gedrag binnen de economie

De Boeddha zou best wel enige waardering gehad hebben voor de klassieke econoom Adam Smith. Die formuleerde als basiswet ‘A private vice is a public virtue’: Enig eigenbelang najagen kan een deugd voor allen zijn. Als een ieder probeert voor zichzelf en diens familie te zorgen zonder daarbij anderen schade te berokkenen, in een eerlijke ruil tussen arbeidsinzet en geld/goederen, is dat niet per se onethisch. (Vergelijk jezelf niet met monniken en nonnen, die kiezen zelf voor strakkere regels zoals niet met geld omgaan en geen seks hebben. Ze zijn beslist niet dé ideale boeddhist, maar vormen een gewaardeerd radertje binnen de gemeenschap van boeddhisten.)

Dat waar de Boeddha de nadruk op zou leggen, en de kunst voor ons, is dat woord ‘enig’. Dus:

• Niet meer gebruiken dan je nodig hebt; bijvoorbeeld eten gericht op een gezond gewicht en gebit.
  Of nóg een tred hoger, analoog aan Gandhi en sommige boeddhistische werkgemeenschappen: het bijna marxistische ‘geef naar je beste vermogen en neem alleen naar je echte behoefte’.
• Met een zo beperkt mogelijke ‘ecologische voetafdruk’ waar dat voor jou financieel haalbaar is. Natuurlijk zo vegetarisch/veganistisch mogelijk (zie de eerste deugd) maar ook richting organisch/biologisch/fair trade.
• Huisvesting hebben die goed is voor het aantal bewoners en zonodig het bieden van gastvrijheid. En niet een te ruime jas ‘niet omdat het moet maar omdat ik het kan betalen’ (en dat mogen of moeten alle andere mensen weten en zien ook…).
• Seksualiteit waarbij je niemand schaadt en je aan afspraken met alle betrokkenen
• Bij vakantie- en andere reizen vlieg je niet waar het ook met de trein of ferry kan, en houd je in het algemeen een balans in het oog tussen je eigen ontspanning en rust zoeken en de belangen van de landbewoners (ook het feit dat je hun weer kunt helpen met jobs in het toerisme).
  Waarbij een groeiende trend is om dat ‘rust zoeken’ totaal te vergeten door een reis tjokvol te plannen, en/of dingen te doen in een totaal ongeschikt seizoen omdat het op je bucketlist staat. Duidelijk niet rust-eenvoud-tevredenheid!

Bij dit alles is het beter te erkennen dat je enige wedijver-drang meekrijgt van je omgeving of opvoeding. Prik die drang door voordat het uit de hand loopt, net als FOMO bij reizen. Iets willen bereiken in het leven is prima, maar tevredenheid kan ook stoppen bij dat woordje ‘iets’.

Vriendschappen en voordelen

Om nu te bepalen wat de juiste invulling van deze deugd voor je is, waar dat ‘enig’ en ‘iets’ niveau  ligt, is advies van je spirituele vrienden en vriendinnen hard nodig. Juist in deze lockdown-tijd. En al is het opbouwen van een vriendschappen-netwerk wat lastiger op dit moment, het onderhouden van je bestaande contacten via pakweg telefoon, Internet en wandelingen-in-klein-verband is zeer haalbaar en erg belangrijk! Zij kunnen je helpen ratio en gevoel, allebei zeer belangrijk in dit proces, samen te brengen – en vervolgens creatieve stappen te kunnen nemen.

Terug naar het enkele tandjes terugschakelen in je hele levens-drive, want daar gaat het om. Het positieve van dit terugschakelen merk je pas gaandeweg: je gaat inzien dat de lat een paar handlengten lager leggen veel tijd en gepieker scheelt. Je hoeft niet op zoek naar de volgende carrièrestap puur vanwege het geld of de wedijver. Of permanent op zoek naar een vakantiebestemming waarmee je anderen de loef kunt afsteken. Of naar dat wat jouw huis, tuin, auto unieker maakt dan wat anderen bezitten. Of steeds meer energie steken in flirts omdat je ‘iets’ dwars zit in je huidige relatie. Mocht het verder gaan dan flirten dan heb je ook nog eens een heel complex en energie-slurpend web van leugentjes en halve waarheden op te houden naar je diverse ‘liefdes’. Bottom line: terugschakelen, eenvoud, geeft juist meer vrijheid en ruimte!

Ontwikkelen van rust, eenvoud en tevredenheid

In het hele praatje staat voorop dat het een ragfijn spel is. Enerzijds is er overconsumptie op vele vlakken. Anderzijds moet je wél gewoon kunnen leven en geen asceet-op-spijkerbed, zoals Gautama een fase in zijn zoektocht was, willen worden. Of pijdrager; ik heb groot respect voor pijdragers in onze Orde (anagarika’s) en de bredere sangha, maar zoals boven gezegd zijn ze een radertje binnen de gemeenschap van boeddhisten en niet beter of slechter in ethiek en ‘verlicht leven’ dan jij of ik die een bestaan als ‘boeddhist in het gewone leven’ kiezen.

Dus de kunst is om die ragfijne balans te vinden voor de nabije toekomst; probeer vooral niet verder vooruit te denken. Van binnenuit helpt het erg om geregeld te mediteren, en ook te reflecteren op waarden zoals de Vijf Deugden. En van buitenaf zoek je hulp in het netwerk van spirituele vriendschappen; dat  mede door jouw eigen liefde en vrijgevigheid in stand gehouden wordt. Zoek het dichtbij – het leven van een Gandhi is slechts voor weinigen weggelegd. Kijk naar idealen zoals de ‘tiny house’ bouwers en andere ecologische plannen. En naar concepten zoals een woongroep inplaats van het gewone-leven ideaal van de “vrijstaande woning met tuin met vooral weinig buren om je heen”. Of kamperen inplaats van all inclusive luxe Costa-betondozen. Mogelijk kunnen gedeeld autogebruik of zelfs alleen per openbaar vervoer reizen je inspireren.

Heen- en terugschakelen

Op dit moment zitten we nog steeds in een vrij unieke ‘dip’;  gedrag dat toegestaan en niet toegestaan is ligt nogal anders dan voorheen. Misschien dat je juist daaruit wat verdere inspiratie kunt putten en reflectie kunt plegen. In je gedrag nu, maar ook in de goede voornemens voor als we weer gaan ‘opschalen’ ergens verderop dit jaar.

Een bron van reflectie kan in ieder geval zijn wat ons collectieve gedrag, en jouw kleine aandeel daarin, heeft bijgedragen aan de situatie. ‘Onze’ exploitatie-denkstijl naar de natuur en speciaal de dieren toe is immers van onmiskenbare invloed geweest, en als we die weten om te buigen dan is er minder kans op een volgende pandemie. En daarnaast is het belangrijk juist nu goed om je heen te kijken waar je vanuit compassie anderen kunt helpen, denk aan het ‘eenzaamheidsvirus’.
Een paar gedragsgebieden om over na te denken.

1. Moet je shoppen weer terug op het oude niveau? Hoeveel daarvan is noodzaak-shoppen en hoeveel is funshoppen? In welk deel van het winkelen zit wedijver om de sociale status verstopt? Heb je misschien wat aan kringloop/vintageproducten inplaats van steeds het energieverspillende nieuwste spul?
   (En houd alsjeblieft een balans tussen wat je van online winkelen verwacht en wat van de winkelstraat; de laatste heeft ook een essentiële rol, zoals advies krijgen en zaken in je handen kunnen houden. Uitgebreid advies vragen in een shop om vervolgens het exacte geadviseerde product lekker goedkoop bij een online concurrent te kopen schijnt geregeld te gebeuren. Dit zogenaamde ‘showrooming’ is je reinste nemen-wat-niet-gegeven is.)
2. Voldoet je reisgedrag aan het bovengenoemde ideaal, qua ecologische impact maar ook de balans tussen je eigen ontspanning en rust zoeken en de belangen van de landbewoner? Welke impact speelt wedijver en FOMO er in?
   In de jaren 1960-1980 waren vakantiebestemmingen relatief dichtbij en daardoor veel minder milieubelastend dan nu. En de generatie die toen met vakantie ging heeft er uitstekende geluksherinneringen aan. Waarom zeggen veel mensen nu dat ze per se naar pakweg Peru, Mount Kilimanjaro of Vietnam moeten en ‘doodongelukkig zouden zijn van alles dichter bij huis in dat oersaaie Europa’?
3. Moet je sociale leven wel helemaal in de oude vorm en op het oude niveau terugkomen? Vraag jezelf dit op alle vlakken: vrienden en familie, dharmacentrum, en alle andere gezamenlijke zaken zoals sporten en bezoeken van café/restaurant?
4. Dito voor andere (in kleine of grotere kring) stukken ontspanning. Moet je bezoek aan culturele evenementen en sportwedstrijden weer op het oude niveau, of heb je van deze maandenlange break wijze lessen geleerd over je echte behoeften en tevredenheid?

De balans

Hopelijk heb je nu wat input om voor jezelf de grens te trekken tussen consumptie en overconsumptie. Tussen wat willen bereiken in de maatschapij in een harmonie met je familieleven en spirituele vriendschappen, en de lat constant hoger leggen waardoor de balans zoek kan raken. Tussen een harmonieuze wisselwerking met natuur en natuurlijke hulpbronnen, en een uit het lood geslagen exploitatief gedrag waar op lange termijn alleen verliezers zullen zijn. En juist deze tijd biedt een extra kans om daarover na te denken…

Noot: dit is een transscript van een podcast die deel uitmaakt van een recente online retraite. Zie https://boeddhawierde.nl/films-en-podcasts/ voor de podcast zelf.